İslam dünyasının dört bir yanındaki uyanış hareketlerine ilham veren, rehberlik eden Cemaleddin Afgani’ye göre Müslümanların Batı emperyalizmi karşısında içine düştükleri zillet halinden kurtulmaları için dinlerinin özüne dönmeleri, bunun için de Müslüman toplumların her birinin zihniyetiyle ve yaşayış şekliyle modernleşmesi gerekiyordu. Çünkü Ra’d Suresi 11. ayette mealen “bir toplum kendini değiştirmeden Allah o toplumu değiştirmez” buyuruluyordu.
Toplumun modernleşmesi ise öncelikle milletleşmek demekti. Yani İslamcılığın hedeflerine ulaşmak için milliyetçiliğe ihtiyaç vardı. Şeyh Cemaleddin’in bu yüksek vizyonunu anlayanlar çok azdır ne yazık ki.
Hatta düz mantıkla milliyetçiliğin İslam topluluklarını birbirinden ayıracağını düşünerek Afgani’nin “ittihadı islam” idealine yönelik bir komploya hizmet ettiğini ileri sürenler bile olmuştur. Oysa Cemaleddin milletleşmeyi toplumları modernleştirecek yegâne dinamik ve bu yolda zorunlu bir süreç olarak görüyor ve emperyalist saldırılara karşı İslam toplumları arasında birlik kurmanın bundan sonra mümkün olabileceğini düşünüyordu.
İttihad-ı İslam ancak milli bağımsızlığını kazanmış olan toplumlar arasında gerçekleştirilebilirdi.
Afgani’nin milliyetçilik anlayışı dil temelinde toplumsal birlik veya tecanüs oluşturmak demekti. “Toplumun bütün kesimlerinin ortaklaşa kullandığı bir dil olmadan millet olunamaz” diyordu. Aydınları halka yaklaştırmak için halkı aydınlara yaklaştırmak gerekiyordu. Bu hedef doğrultusunda dilde standartlaşmayı, bunun için de sadeleşmeyi destekliyordu. Ama aynı zamanda da dildeki kavram setinin zenginleştirilmesini.
Avrupa toplumlarının çoktan yaptıkları şeydi bu.
Bir yandan halk kitlelerini eğitmek ve aydınlatmak için, bir yandan da aydınların halka ulaşmasını kolaylaştırmak için gerekliydi “dil birliği” diye andığı olgu.
Şeyh’in sözgelimi şair Mehmed Emin Yurdakul’la ilişkisine, yani Türkçe Şiirlermüellifinin sade dille terennüm ettiği hamasi manzumeleri canla başla teşvikine pek anlam veremeyenler işin bu yanını kaçıranlar.
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.