Selatîn camilerin ilki, hem de bir ilçede..

Selatîn, “sultanlar” demek. “Selatîn camii” de “sultanlanlara mahsus cami” demek. 

Diğer camilerden farkları, büyüklükleri ve güzellikleridir. Sultanların yaptırdığı bütün camiler böyle adlandırılabilir. Fakat “selatîn camii” denilince, ekseriya birden fazla minareli camiler hatıra gelir. Çünkü sultanlar veya onların aile mensupları dışında birden fazla minareleri cami yapmak âdab dışı sayılırdı.

*

Bir süredir hafakanlar boğarcasına bir işle meşgulüm. Ankara’nın vakit kaybettiren ortamından bir nevi inzivagâh olan Çeşme’ye 15 kilometre mesafedeki bu yer tercihinin sebebi 1970’li yıllardan beri boynumuzda olan “sözlük” konusuna bir daha dönme ihtiyacı…

1981’deki ilk baskısından beri muhtelif genişletme ve mükemmelleştirme çalışmalarından sonra 25. baskıya ulaşan Büyük Türkçe Sözlük, günümüz okur-yazarlarının ve aydınlarının müracaat kitabı olarak kıvamını bulmuş durumda. Baştan beri kafamıza takılan, konuyla ilgili dostlarla bir araya geldiğimizde zaman zaman söz konusu edilen “Osmanlıca ibareler” hususunda bir adım atmak arzusu yaz hararetini yükseltecek şekilde seyrediyor. Prensipler üzerinde hayli konuşup tartıştıktan sonra iki değerli uzman bu ibareler üzerinde çalıştı. Bugüne kadar Osmanlı harfleriyle kelimelerin yazılışını ihtiva eden sözlüklerde olmayan bir özellik taşıyacak kitabın yeni baskısı.

Mevcut sözlükler sadece arapça ve farsça kökenli kelimelerin osmanlıca yazılışlarını ihtiva ediyor. Türkçe kelimeler, batı dillerinden geçen kelimeler ve 1930’lardan beri dilimize giren bir kısmı uydurulmuş kelimelerin yazılışları, “imlâları” hiçbir sözlükte bulunmuyor. Sözlüğün böyle bir baskısını hazırlarken bir taraftan da sıkı bir gözden geçirme, bazı ilaveler, örnek eklemeleri de yapıyoruz.

Sözlük mesaisi saçımızı başımızı yoldururken, mimarlık okuyan kızım, yakın çevredeki tarihî yerleri gezmek arzusunu izhar etti. Benim için de yarım günlük bir kafa dağıtma vesilesi olmak üzere Efes’in yolun tuttuk…

Efes bugün Selçuk (eski adı Ayasluk) ilçesinin sınırları içinde. Şehirle mesafesi birkaç kilometre. Vaktiyle bir liman şehri olan Efes’in binlerce yıllık tarihini her devre mahsus mermer ve tuğla yapılarından okumak mümkün oluyor. Efes’in tarihini kitaplardan uzun boylu okumak yerine böyle bir hızlı okuma gerçekten faydalı. Büyük işler yapılmış, büyük işler yapan insanlar gelip geçmiş…İsimlerini saymak bile sayfalar sürer. Şehir kalıntıları bize bir intiba özeti veriyor. Binlerce yıl mermerle ve tuğlayla kayda geçirilmiş. Diğer yapı malzemeleri ile yazılanlar hakkında bir bilgimiz yok…

Efes’i ziyarete gelenlerin çok azı Selçuk’a geliyor. Gelenlerin büyük kısmı da muhtemelen Sen Jan kilisesi harabelerini görmek için geliyor. Kalenin güney yamacındaki bu yapı, şehrin hıristiyanlık döneminde de önemli olduğuna şahitlik ediyor. (Ünlü Efes konsüllerini hatırlayalım)

Onun biraz daha batısında ve kalenin yükseldiği tepenin eteklerinde bir zamanlar tamamen metruk ve harap hale gelmiş muhteşem bir yapı var…Tek tük oraya uğrayanlar da oluyor. Şöyle bir bakıp binanın büyüklüğünden, avlu duvarlarının yüksekliğinden, ayakta kalan tuğla minarenin şerefeden üstünün ihya edilmeyerek leylek yuvası olarak bırakılmasından etkilenenler oluyor.

Niyetimizde vardı, fakat İsa Bey Camii’ne öğle namazına yetişemedik. İmam namazı bitirmiş tesbihat yapıyordu. Bir saf cemaati vardı!

İsa Bey Camii’nde temmuz sıcağında bir saf mümin…

Bir saf, her metreye iki kişi hesabıyla bu camide yüz kişiden az olmaz…

Bu bir “selatîn camii”, bir “ulu camii”…Selçuk galiba 30 binin üzerinde nüfusa sahip. Muhtemelen her gün şehrin nüfusu kadar ziyaretci geliyor, Efes harabelerine… Bunların hepsi yabancı değil..

Öğle vaktinde yüz kişiyi temsil eden o saf tek mümine ve bütün ciddiyetiyle vazifesini yapan imama tahsin!

İsa Bey Camii iki minareli…Osmanlılar dışında birden fazla minareli cami hangi beylikte var? Birden fazla minare, ancak, beylerin, sultanların kârı. İlk defa birden fazla minareli cami yaptıran Osmanlı hükümdarı kim? Yıldırım Bayezid galiba…Onun Edirne dahil muhtelif yerlerde yaptırdığı camiler tek minareli. Hatta adını taşıyan ve vefatından sonra tamamlanan Bursa’daki camii de tek minareli. İkinci minarenin kaidesi var, kendisi yok. Fakat Bursa Ulu Camiinin iki minareli olduğundan şüphe yok…

İşte İsa Bey, 1. Murad’ın ve Yıldırım’ın çağdaşı. 1400’den, yani Yıldırım Bayezid’in Ulu camii açışından önce vefat ettiği sanılıyor. 1360’da Aydınoğlu beyliğinin başına geçmiş. Osmanlılarla ilişkileri iyi. 1. Kosova Savaşı’na (1389) Murat Hüdavendigar’ın ordusunda çarpışmak üzere asker göndermiş. Ayasluk/Selçuk’da yaptırdığı büyük cami 1375’e tarihleniyor. Mimarı Şamlı Ali…Burası Anadolu’nun güneyi. Mimarı da güneyden, Zengî ve Memlûk bölgesinden geliyor. Bu camiin yapısında görülen bir özellik. Yine de böyle camiin Zengî ve Memlûk eserleri arasında benzeri olduğu söylenemez.

Sultan 1. Murat, Bursa Hüdavendigâr Camii’ni bundan 10 yıl önce yaptırmış, tek minareli…İsa Bey iki minareli camii ile bütün Osmanlılara takaddüm ediyor. Bu Aydınoğulları’nın askerî sahada değilse bile, estetik sahasında, sanat alanında bir meydan okuması olabilir mi?

Buna hayır diyemiyoruz…

Peki neden Ayasluk yani Selçuk’da yapılıyor bu eser? Bu bir tek şekilde açıklanabilir diye düşünüyorum. Etraf göz kamaştırıcı eserlerle dolu: Efes harabeleri, Selsus Kütüphanesi, Mitridat kapası, Hadriyan tapınağı, Amfi tiyatro, mermer liman yolu, Sen Jan kilisesi…

İsa Bey’in bir varlık ifadesi olarak bu camii yaptırdığı anlaşılıyor.

(Yarın: Aydınoğlu İsa Bey)

İsa Bey Camii Kapalı Bölüm Ana Girişi

Mihrab önü Kubbesi

Batı Kapısı