XIX. Yüzyıl Rusya – Amerikan İlişkileri: Alaska Sorunu

Öz

Makalede, XIX. Yüzyıl Çarlık Rusya’sı ile ABD arasında yaşanan ilk gerginlik ve Rusların Amerika’da toprak kaybının nasıl gerçekleştiği anlatılmaktadır. Rusya Amerika’sı Alaska toprakları ile ilgili bugüne kadar Rus kamu oyununda tartışmalar devam etmekte hatta bu toprakların tekrardan geri alınması konuşulmaktadır. XIX ve XX. Yüzyıl’da Alaska ABD içinde jeopolitik ve daha sonra petrol kaynaklarından dolayı stratejik önem kesp eden toprak parçası olmuştur. Tarihte Rusların Alaska toprakların kaybedilmesi, 1815 Viyana Kongresi sonrası oluşan küresel düzenin, 1853-56 Kırım Savaşında bozulması ve Çarlık Rusyası’nın mağlubiyetinden sonra Amerika ile ekonomik ilişkilerden doğan borçlanması ve toprak kaybı ile kayda geçmiştir. Dolaysıyla bu makale Rusya Amerika’sının kaybının ve arka planında duran gelişmelerin kısa tarihini ele almaktadır.

Abstract

This article describes the tensions between Russia and the US in the 19th century. And how the loss of the land of the Russians is explained. Debate continues about the land in Russia. In addition, Alaska has strategic priorities for the United States. The Russians have lost Alaska. Because, a new world order was formed after the Congress of Vienna in 1815; The Battle of Crimea came to the scene In 1853-56;  It owes to the US. For this reason, this article gives the background of those who live in this process.

Giriş

Alaska’nın kaybı, ABD ve Rusya ilişkilerinin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Bu tarihi gelişmenin arka planında yaşanan gelişmeleri kaydetmek iki ülke tarafından farklı şekilde yorumlanan bu gelişmenin daha iyi anlaşılmasına vesile olacaktır.

1. Bölüm: ABD Rusya ilişkileri ve Alaska Sorununa Giden Süreç

ABD ve Rusya arasında ilişkilerinden bahsederken hep Soğuk Savaş ve iki kutuplu dünyanın iki süper gücün ideolojik rekabeti aklımıza geliyor. Oysaki ABD ile Rusya arasında ilişkiler 300 yıllık bir geçmişe dayanmaktadır. İki ülke arasında ilişkiler 1698 yılı Birleşik Krallığın başkenti Londra’da I. Petro (1682-1721) ile Pennsylvania eyaletinin esasını koyan William Penn ile işbirliği konusunda ilk belgenin imzalanması ile başladı.[1] 1840 senesinden itibaren ABD, Çarlık Rusya arazisinden Moskova ile St. Petersburg arası demiryolunun inşası, 1853-56 Kırım Savaşının akabinde ordu reformların yapılması, deniz donanmasının güçlendirilmesi gibi iş birliğinde bulundu. Tabii ki, bu ikili ilişkiler toplumsal düzeye yansımadı. İki ülke insanlarının birbirinden çok az haberleri vardı ve karşılıklı seyahatler yapılmamaktaydı. 1878 senesi New York Times gazetesinden çıkan Rusya ile Amerika arasından ilişkilerden bahseden bir yazıda bu münasebetler şöyle ifade edilmekteydi; “Genellikle Amerikalılar ve Rusların çok iyi arkadaş olduğu söylenmektedir. Bunun nedeni belki de birbirimizin hakkında çok az şey biliyor olmamızdır.” [2]

1700 yıllarından itibaren ABD ile Çarlık Rusyası arasında diplomatik ilişkiler kurulmaya başlamıştır. 1780-83 yıllarında ABD, Rusya’da ilk diplomatik temsilcisini göndermiştir. 1809 yılında iki ülke arasında Büyükelçi atamaları yapıldı. Fakat bu atamalardan öncede her iki ülkenin ilişkilerini daha çok yakınlaştıran gelişme 1776 yılında Çarlık Rusyası II. Katerina dönemi Birleşik Krallığın, Birleşik Devletlerde çıkan isyanların yatırılması için St. Petersburg’dan destek istemesine rağmen vermemesi oldu. II. Katerina’nın Birleşik devletlerin bağımsızlık isteğine karışmaması ve İngiltere’nin desteklememesi önemli bir tarihsel gelişme oldu. Bu desteğin verilmemesi ile birlikte Çarlık Rusyası tarafsızlığını ilan etti. Çarlık Rusyası’nın böyle bir addım atması ve Uluslararası politikada Amerika konusunda ilk olarak böyle bir karar vermesi Hollanda, İsveç, Danimarka ve Prusya gibi ülkeleri de benzer tutum sergilemesini sağlamış oldu. Uluslararası İlişkilerde bu pozisyonda ülkelerin ortaya çıkması Birleşik Devletlerin bağımsızlığının tanınmasının yolunu açtı.[3] Dolaysıyla ABD Rusya ilişkilerini değerlendirirken, böyle bir tarihsel olgunun göz ardı edilememesi gerekiyor.      

1815 Viyana Kongresi zamanı Çarlık Rusya’sının artan gücü ve Avrupa sistemine dâhil olmasıyla birlikte Washington ile St. Petersburg arasındaki ilişkiler daha da önemli hale gelmeye başladı. Bunun birkaç nedeni var, ilk önce Rusya Viyana kongresi sonrası Avrupa’da Kutsal İttifak, birliğinin lideri ve monarşi sisteminin koruyucusu olmaktaydı. Çarlık Rusyası II. Katerina sonrası tekrardan Avrupa polisliğine soyunma eğiliminde olduğunu görmekteyiz. St. Petersburg’un Avrupa diplomasisi, Birleşik Krallık ve Fransa’nın birçok konuda tekrardan yakınlaşmasını göstermektedir. Böyle bir yakınlaşma Birleşik Devletler tarafında da tehdit olarak algılanmaktaydı. Bunun için Çarlık Rusyası’nın takip edeceği politikalar Washington için önemli hale gelmekteydi. Diğer taraftan Viyana Kongresi sonrası tekrardan Avrupa’da güçlenen Rusya’nın Amerika kıtasındaki yayılmacı politikalarının sinyalleri gelmektedir. I. Alexander, Rusya Amerika’sı denilen topraklarda daha güneye doğru yayılma konusunda ciddi politikalar üretmektedir. Rus kaynaklarından St. Petersburg’un 55 enlemden daha aşağıya doğru ilerleme isteklerinden bahsedildiğini görebiliriz.[4] Aynı zamanda ABD kaynaklarından 1821 yılı Birleşik Devletler için 51 enleme kadar toprakları üzerinde Rusya Amerika’sı denilen yeni bir tehdidin ortaya çıktığını görmekteyiz yönünde fikirleri de yer almaktadır.[5]

XIX. Yüzyıl Birleşik Devletleri için Çarlık Rusya’sı kuzeyden gelen bir tehdit aynı zamanda Avrupa’da Fransa ve Birleşik Krallığın işbirliğini zayıflatacak bir müttefik olarak görülmekteydi. Dolaysıyla bu durumun iyi değerlendiği ve Çarlık Rusya’sı ile ilişkilerin bu bağlamda kurulduğunu görmekteyiz.

1823 yılı Birleşik Devletler Başkanı James Monroe’nun kongrede yaptığı yıllık konuşma sonrası ortaya çıkan “Monroe Doktrine” iki ana düşünceyi temsil etmekteydi. Avrupa uluslarının iç işlerine karışmamak ve Avrupa devletlerinden herhangi birinin kolonileştirme isteklerine herhangi bir destek vermeyeceğini ifade etmekteydi.[6] Fakat 1853-56 yılları Kırım Savaşı zamanı Birleşik Devletler Monroe doktrinine bağlı olarak tarafsız kalması gerektiği halde Çarlık Rusyası’nın yanında durduğunu görmekteyiz. Açık destek verilmese de İngiltere ve Fransa’nın karşısında Çarlık Rusyası’sının kazanmasını istedikleri çok açık belli etmekteydiler.[7] Bu konuda gazetelerden çıkan yazı ve yorumlarda Kırım savaşının Birleşik Krallık ile Fransa arasındaki işbirliğinin güçlendirilmesinden rahatsız olmaktaydılar. Dolaysıyla bunun yolunun kesilmesi için de Çarlık Rusya’sının gizli bir işbirliği ve destek verildiği görülmektedir.[8]   

ABD Rusya ilişkilerinden bahsederken unutulmaması gereken diğer önemli tarihsel olgu 1861-65 yılları Amerika’da iç savaşın yaşandığı yıllarda Çarlık Rusyası’nın en son anda verdiği destekle Washington merkezli yönetimin savaşı kazanmasını sağlaması olgusudur. Amerika’ya gelen Rus gemileri için özel bir karşılama yapılmıştır. Bu olay günün gazetelerine de bu yansımış ve manşet haberi olmuştur. (Resim 1 ve 2) Bu tarihsel olgunun günümüzde siyaset ve diplomasi tarihi çalışmalarında ihmal edildiğini veya bilerekten görmezden gelindiğini görmekteyiz. Şöyle ki, 1863 senesinde Çarlık Rusyası’nın Amerika’ya verdiği destek o kadar stratejik önemi vardır ki, dönemin Harpers Weekly dergisinde “Rusya ile İttifak” başlığında yazı yayınlamaktadır. Yazının kısa özeti şu şekildedir. “Birleşik Devletlerin Dış politikasının esas stratejisi herhangi bir ittifaka girmemek olmaktadır. Bu strateji Birleşik Devletlerin Monroe Doktrini ile bağlı olmaktadır. Bu doktrin Washington’un ölümünden yirmi yıl sonra ortaya atılmış ve bugüne kadar da riayet edilmektedir. Fakat biz görüyoruz ki, atalarımız bize miras bıraktığı bu doktrin günümüzün şartlarına cevap vermemektedir. Rusya ile kurulacak ittifak bizi İngiliz ve Fransız iş birliğinden koruyabilir.”[9]       

XIX. Yüzyıl Birleşik Devletleri için Çarlık Rusya’sının önemi artmıştır ama St. Petersburg’un Kırım Savaşı sonrası ülkeyi tekrardan ekonomik ve siyasî olarak toparlaması gerekmekteydi. Birleşik Devletler bu konuda Çarlık Rusya’sına her şekilde destek vermeğe hazırdı. Kırım Savaşından sonra başa gecen II. Alexander’in liberal fikirlere sahip çıkan birisi olması ve Amerika ile ilişkileri önemsemesinin bu yakınlaşmada büyü rolü olmuştur. Birleşik Devletler iç savaşın akabinde bu desteği her şekilde Çarlık Rusya’sına sağlamaya hazırdı. ABD ile Rusya arasında ilişkilerin bu kadar önemli hale gelmesi ve iki ülke arasında askerî, kalkınma ve alt yapının tekrardan inşası alanında iş birliğinin yapılması St. Petersburg’un Washington karşısında borçlanmasını da sağlamıştır. Bu borçlanma Rusların 1867 yılında Alaska denilen arazisini kaybı ile sonuçlandı.[10] ABD tarihinde toprak kazancı olarak görülse de Rus tarihinde komplo yorumlara kadar uzanan bir toprak kaybı olarak görülmektedir.

2. Bölüm: Alaska: Rusya Amerika’sı

1728-42 yıllarında Rus gemisi ekspedisyonu yaparak Alaska arazisi keşif ediliyor. 1742 tarihinden itibaren Alaska olarak bilinen arazi Çarlık Rusyası’nın Amerika’sı olarak haritalara geçiriliyor.[11] 1799 yılı Rusya Amerikan şirketi (RAK) kurularak bölgenin yönetmesi için bırakılmıştır. Alaska olarak adlanan arazi zengin yer altı kaynakları olan coğrafya olmaktadır. Rus kaynaklarına göre bu toprak bütün bu zengin kaynaklarına rağmen Rusya bütçesine ciddi sıkıntılar çıkarmaktaydı.

 Kırım Savaş’ının akabenindi bu topraklar için 5 milyon dolarlık bir teklif Birleşik devletler tarafından geldi. Çarlık Rusyası’nda II. Alexander ilk dönemi bu teklife o kadar sıcak bakılmamaktaydı. Rus Dışişleri Baklanı Prens Gorchakov, Birleşik devletler tarafından böyle bir teklifin ilk geldiği zaman ret etmiştir. Fakat 1864-67 yılları Alaska’ya yöneten RAK’ın sehimlerinin dünya borsalarında düşmesi ile St. Petersburg tekrardan bu meseleyi masaya yatırdı. 1865 yılı sonrası Çarlık Rusya’nın ekonomik olarak daha da kötüye gittiği dönem bu teklif tekrardan değerlendirildi. II. Alexander, altı kişilik bir ekiple bu teklifi kabul etmiş ve Birleşik devletler tarafına iletilmiştir. 7.6 milyon dolara Alaska denilen devasa alan Birleşik Devletlere satılmıştır. [12]

Alaska’nın satılması günümüzde Rus tarihçiler tarafından komplo teorileri bağlamında yorumlanmaktadır. Biz bugün bu yorumların en orta olanına baktığımız zaman böyle bir sonuç elde edebiliyoruz. Alaska toprağının Birleşik Devletler için Birleşik Krallığın Kuzeyden gelen tehditlerini karşısına alması ve bölgede etkisinin azaltılması bakımından stratejik önemi vardı. Aynı zamanda Çarlık Rusyası’nın güçlü olan dönemlerinde Alaska topraklarından daha güneye açılma konusunda niyetlerinin hep olduğunu görmekteyiz. Bu iki etmeni dikkate aldığımız zaman Birleşik Devletlerin bu toprakları zamanla sahiplenmek konusunda niyetini hiç gizletmemiştir. 1858 senesinde itibaren Rus yetkililere bu isteklerini iletmekteydiler. Çarlık Rusyası için ekonomik sıkıntılardan dolayı bu toprakları satmak meselesine gelmesi veya St. Petersburg’u bu konuda ikna etmesi tam 13 yıl zaman almıştır. Bu toprakların Birleşik Devletlere verilmesi konusunda daha dikkatle izlediğimiz zamanda St. Petersburg’unda bölgede Birleşik Devletlerin güçlenmesi çıkarlarına uygun gelmekteydi. Amerika ile Çarlık Rusya arasında iyi ekonomik ve siyasi ilişkiler gelişmekteydi. Kırım savaşı zamanı Birleşik devletlerin verdiği destek St. Petersburg’da olumlu karşılanmış ve unutulmamıştır. Çarlık Rusyası’da çok batıcı ve liberal olan II. Alexander bu konuda isteğinin de olduğu tahmin edilmekteydi. Dolaysıyla Çarlık Rusyası İngiltere ve Fransa’nın Amerika kıtasında ağırlığının azalmasında Birleşik Devletlerin daha egemen şekilde ortaya çıkmasında meraklı olmaktaydı. Birçok tarihçinin vurguladığı gibi bu konuda sadece ekonomik nedeni görmemek aynı zamanda jeopolitik etmenlere de bakmak gerekiyor. Dolaysıyla Çarlık Rusya’sının, Birleşik Devletlerin bağımsızlığını devam ettirmesi ve ikili sağlam ekonomik ilişkiler kurulması konusunda istekli olduğunu görmekteyiz.      

Sonuç

Sonuç olarak Alaska’nın kaybı sorunu sadece ekonomik temelli olarak görmek mümkün değildir. Ayrıca komplo teorilerinden uzak şekilde değerlendirme yapmak iki ülke ilişkilerinin sağlıklı yürüyebilmesi için önemli ayaklardan birisi olacaktır.

         KAYNAKÇA

Болховитинов, Николай Николаевич. "Россия открывает Америку. 1732-1799." (1991).

              .В. Фетисов, Первая Антанта Как Мы Потеряли Аляску. ООО Издательский дои «Библио-Глобус» 2014 ст.

  Проф. Ефимов А.В. Дипломатия Молодой Амриканский Республика (1775-77), Под редакции Потемкин, Владимир Петрович. История дипломатии., ОГИЗ Государственное Социально-Экономическое Издателство. Москва. 1941.

Гринёв, А. В. "Геополитические интересы России в Америке и на Тихоокеанском севере. XVIII-первая половина XIX в." Вопросы истории 3 (2009)

  Allan Nevins- Henry Steele Commager, ABD Tarihi Çeviri Halil İnalcık, Doğu Batı Yayınları 4. Baskı Kasım 2011 Ankara

  Allan Nevins- Henry Steele Commager, İbid, sayfa 198-200

  Herring, George C. From Colony to Superpower: US Foreign Relations since 1776. Oxford University Press, 2008. p. 228-229

  С.В. Фетисов, Первая Антанта Как Мы Потеряли Аляску. Ооо Издательский дои «Библио-Глобус» 2014

Russian Allians Return to Support for the Union - News Harper's Weekly 10/17/1863

  Болховитинов, Николай Николаевич. "Россия открывает Америку. 1732-1799." (1991).

  Гринёв, А. В. "Геополитические интересы России в Америке и на Тихоокеанском севере. XVIII-первая половина XIX в." Вопросы истории 3 (2009)

  Разумовский, Игорь Владимирович. "Уступка Россией Аляски США и закат Русской Америки." Вестник Московского государственного гуманитарного университета им. МА Шолохова. История и политология 2 (2015)