Ekmeğin ana kaynağı üzerinde öğütme aracı olarak kullanılan en eski tarım sanayi kolu, su değirmenleridir.
Değirmenin ilk örneklerine ziraat etkinliğinin başladığı Neolitik Dönem’de rastlanır. Değirmenciliğin gelişimi, insanlığın sosyal ve teknolojik açıdan ilerlemesiyle paralellik gösterir.
Anadolu’da ilk su değirmeni, MÖ 1. yy. da Tokat’ın Niksar ilçesinde, Kelkit Çayı üzerinde kurulmuştur. İlerleyen zamanlarda ise dairesel dönme hareketli, üstün nitelikli su değirmenleri yapılmıştır.
Değirmen, Uygur Türkçesinde yuvarlak, çepeçevre anlamında “tagirman” sözcüğüyle ifade edilirken Kaşgarlı Mahmut’un ünlü sözlüğü “Dîvânu Lugâti’t-Türk”te “tegirmen” olarak geçmektedir.
Su değirmenleri, yüksekten, bir boru içerisinden daralarak inen basınçlı suyun; değirmenin en altında, donguzluk[1] da denilen yunusluktaki2 çarkın pervanesine bağlı mekanizmanın taşı döndürmesiyle çalışan bir düzenektir. Genel olarak yerleşim yerlerinin biraz uzağında, su kaynağına yakın yerlerde kurulmuş ve sahibinin ismiyle anılmıştır.
Un mevsimi yaklaşırken değirmen sahipleri hummalı bir şekilde işe koyulur. Çarka su veren varilin kenarlarındaki duvarlar örülür, çatlaklar giderilir. Çarkın çemberi sıkıştırılır, barbalı3 onarılır. Arktan gelen suyun tahliye kanalları açılır. Piramit şeklindeki buğday ambarı tamir edilir. Mürdünle4 değirmenin taşı kaldırılır ve altına silindir şeklinde ağaç takozlar konularak tırtıllı çekiçle değirmen taşı dişeğilenir5. Taşı durdurmaya yarayan kötürge6 ile unun ince ya da kalın olma ayarını veren demir anahtar, yuvasına takılır. Sabit olan alt taşın ortasında bulunan ve yukarıdaki dönen taşı kilitleyen baltacık, oyuğa yerleştirilir. Çarkın dönme gücünü üst taşa ileten dut ya da meşe ağacından yapılan direkler yenilenir. Değirmen taşının arasına zahirenin akmasını sağlayan tahta oluğun eksen denkliği sağlanır. Titreterek ambardaki tahılı taşa veren gürgenden yapılmış çakıldak7, oluğa bağlanır. Hizalanmış iplere bağlı makaranın ayarları yapılır. Değirmen taşının etrafını çevreleyen kasnak, yerine konulur. Unun birikeceği tekne temizlenir. Torbalara doldurmak için lazım olan kürek, hapanlara8 un basmak için kullanılan tokaç ve taşın üstesinden gelen yuvak9 tedarik edilir. Değirmenci, baştan sona değirmen gereçlerinin bütün ölçümlerini el ve göz yordamıyla hesaplayarak un yapımı için değirmeni hazır hâle getirir.
Devamı: https://www.maarifinsesi.com/su-degirmenleri/
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.