D. MEHMET DOĞAN'DAN: ONURUN ONURU KURTULUR MU?

Sö­zün, ke­li­me­le­rin ya­la­ma ol­du­ğu bir de­vir­de ya­şı­yo­ruz. Kul­lan­dı­ğı­mız ke­li­me sa­yı­sı git­gi­de aza­lı­yor, bun­la­ra yük­le­di­ği­miz an­lam­lar ise ha­bi­re ço­ğa­lı­yor. Ke­li­me­le­rin an­lam alan­la­rı be­lir­siz­le­şi­yor, mâ­na kay­bı yay­gın­la­şı­yor. Zen­gin di­li­mi­zin ve­rim­li top­ra­ğı gün­den gü­ne kay­bo­lu­yor...

Bu ko­nu­da­ki ör­nek ke­li­me­ler­den bi­ri “o­nu­r”­dur. 

Ne hik­met­se bu ke­li­me, Fran­sız­ca’­da­ki “hon­ne­ur”­a ben­zi­yor! As­lın­da ben­zi­yor fi­lan de­ğil, dü­pe­düz ora­dan apa­rıl­mış bir ke­li­me...

Hay­si­yet, şe­ref, va­kar gi­bi ke­li­me­ler var­ken, “hon­ne­ur”­dan apar­ma “o­nu­r” ye­ni­lir yu­tu­lur gi­bi de­ğil. 

Hay­si­ye­ti­mi­zi yi­tir­dik... Şe­re­fi­miz yok hük­mün­de... İz­ze­ti­nef­si­miz ayak­lar al­tın­da. Va­ka­rı­mı­zı çok­tan kay­bet­tik... 

Bu ke­li­me­ler kul­la­nım­dan düş­tü, an­lam­lar kay­bol­du... 

Fran­sız­ca­dan ge­çen ke­li­me­ler söz­ko­nu­su ol­du­ğun­da ilk baş­vu­ra­ca­ğı­mız kay­nak, Şem­sed­din Sa­mi­’nin Ka­mus-ı Fran­se­vî­’si. 

Hon­ne­ur’­un ora­da­ki açık­la­ma­sı şöy­le: Na­mus, ırz. İf­fet, pak­da­men­lik (ete­ği te­miz­lik). Şe­ref, şan, şöh­ret, iti­bar, hay­si­yet, onur... Ria­yet, ik­ram, ta­zim, hür­met... Fahr (övün­me) ve mü­ba­hat (if­ti­har et­me).  (Pa­ran­tez için­de­ki açık­la­ma­lar bi­ze ait).

Dik­kat edi­lir­se, meş­hur söz­lük­çü­müz “hon­ne­ua­r”­a kar­şı­lık bir­çok ke­li­me sı­ra­la­mış. Öy­le sa­nı­yo­ruz ki, Fran­sız­ca­da biz­de­ki ke­li­me zen­gin­li­ği ol­ma­dı­ğı için böy­le yap­mak zo­run­da kal­mış. 

En baş­ta “na­mus, ır­z” ke­li­me­le­ri­nin ve­ril­me­si il­gi çe­ki­ci... Biz­de bu an­lam­la­rı ile kul­la­nıl­ma­dı­ğı­nı bi­li­yo­ruz. Ar­dın­dan yi­ne ya­kın an­lam­lı ke­li­me­le­ri sı­ra­la­mış. Da­ha son­ra şim­di­ki kul­la­nı­ma ya­kın olan şe­ref, şan, şöh­ret, iti­bar, hay­si­yet ke­li­me­le­ri­ne yer ve­ri­yor ve bu gru­bun so­nun­da “o­nu­r”­u da zik­re­di­yor. Bu, ke­li­me­nin Şem­sed­din Sa­mi­’nin lü­ga­ti­nin ya­yın­lan­ma­sın­dan ön­ce di­li­miz­de kul­la­nıl­dı­ğı an­lam­na ge­lir. (Bu­na rağ­men, da­ha son­ra ha­zır­la­dı­ğı Ka­mus-ı Tür­kî­’de bu ke­li­me­ye rast­la­mı­yo­ruz.) Da­ha son­ra­ki açık­la­ma­lar da son­ra­ki an­lam­lan­dır­ma­la­ra te­ka­bül edi­yor.  

Onur ke­li­me­si­nin Türk­çe lü­gat­ler­de bul­mak müm­kün de­ğil, ta ki, 1935’te ya­yın­la­nan Türk­çe­den Os­man­lı­ca­ya Cep Kı­la­vu­zu­’na ka­dar. 

Dev­le­tin di­le sis­te­ma­tik mü­da­ha­le­si­nin bel­ge­si olan bu Kı­la­vu­z’­da onur “şe­ref, iz­zet-i nefs, hay­si­ye­t” ke­li­me­le­ri ile kar­şı­la­nı­yor. Dil Ku­ru­mu­’nun ilk “Türk­çe Söz­lü­k”­ü 1945’te ya­yın­la­nı­yor, bu­ra­da “Öz­say­gı, hay­si­yet, iz­ze­ti­ne­fis. İç de­ğer, şe­re­f” açık­la­ma­sı­nı gö­rü­yo­ruz. 1983’e ka­dar bu açık­la­ma gi­di­yor. 

1983 bas­kı­sın­da ta­rif ge­niş­le­til­miş: “1.in­sa­nın ken­di­ne kar­şı duy­du­ğu say­gı, öz­say­gı, hay­si­yet, izz­ze­ti­ne­fis. 2. Baş­ka­la­rı­nın gös­ter­di­ği say­gı­nın da­yan­dı­ğı ki­şi­sel de­ğer, gu­rur, şe­ref.” Son bas­kı­da da ay­nı ta­rif ko­run­muş...

Ge­le­lim ke­li­me­nin ma­hi­ye­ti­ne... TDK’­nın söz­lük­le­rin­de onur ha­lis Türk­çe bir ke­li­me mu­ame­le­si­ne ta­bi tu­tu­lu­yor. Uy­dur­ma ve Ye­ni Ke­li­me­ler Söz­lü­ğü­’n­de Fa­ruk Kad­ri Ti­mur­taş ise “o­nu­r”­un fran­sız­ca­dan alın­dı­ğı­nı, “şe­re­f” kar­şı­lı­ğı ola­rak kul­la­nıl­mak is­ten­di­ği­ni, bu­na kar­şı­lık hal­kı­mı­zın onu­ru, “ki­bir, va­kar, gu­ru­r” ye­ri­ne kul­lan­dı­ğı­nı ve bu­nun da­ha doğ­ru ol­du­ğu­nu be­lir­ti­yor. Ona gö­re, ke­li­me “şe­re­f”­i kar­şı­la­mı­yor. Onur ile şe­ref, hay­si­yet, iz­ze­ti­ne­fis ve gu­rur ke­li­me­le­ri­nin kar­şı­lan­mak is­ten­di­ği­ni, bu­nun da ci­na­yet ol­du­ğu­nu be­lir­ti­yor. Di­ğer bir önem­li dil­ci­miz Mu­har­rem Er­gin de ke­li­me­yi ya­pı ve an­lam ba­kı­mın­dan yan­lış bu­lu­yor. Do­ğan Ak­san ise ke­li­me­nin dil dev­ri­min­den ön­ce kul­la­nıl­dı­ğı­nı ya­ban­cı bi­le ol­sa yer­leş­ti­ği­ni, türk­çe­nin sis­te­mi­ni ay­kı­rı ol­ma­dı­ğı­nı söy­lü­yor...

Gel­dik sö­zün so­nu­na... Onur ke­li­me­si­ni halk nez­din­de sı­na­ma­yı tek­lif edi­yo­rum. Bi­ri­ne “o­nur­su­z” de­yin, su­ra­tı­nı­za bel bel ba­ka­cak ve “git işi­ne­” di­ye­cek... Bir de “şe­ref­si­z” ve­ya “hay­si­yet­si­z” de­yin ba­ka­lım...

Şim­di ke­li­me­le­ri yer­li ye­rin­de kul­lan­ma ve an­lam­la­rı net­leş­tir­me za­ma­nı... Me­de­ni­yet di­li ne­dir? So­ru­su­nun ce­va­bı­nı ya şim­di ve­re­ce­ğiz ya da hiç bir za­man!

Vahdet - 1.5.2015