HECE ÖYKÜ'DE MODERN TÜRKÜN HİKAYESİ ÜZERİNE

İm­pa­ra­tor­luk asa­le­ti­ni dev­ret­me­me ira­de­si­ni kul­lan­mak adı­na, tüm ira­di yet­ki­yi Av­ru­pa’ya bı­rak­mak­la te­ba­rüz et­miş­tir Türk mo­dern­leş­me­si. Bu açı­dan eko­no­mik hâ­ki­mi­yet ve dün­ya öl­çe­ğin­de ik­ti­sa­di ya­yıl­ma ve kon­trol me­ka­niz­ma­la­rıy­la var olan dün­ya sis­te­mi kar­şı­sın­da, bir ye­nil­gi; va­ro­luş­sal bir sar­sın­tı­dır Türk Ba­tı­lı­laş­ma­sı.” (s. 11)di­ye­rek dev­le­tin Ba­tı­lı­laş­ma ça­ba­sı içe­ri­sin­de kay­bet­ti­ği de­ğer­le­ri göz­ler önü­ne se­rer. Os­man­lı Dev­le­ti yı­kıl­mak­tan kur­tul­mak için, Tür­ki­ye Cum­hu­ri­ye­ti de var ol­mak için mo­dern­leş­me/Ba­tı­lı­laş­ma ih­ti­ya­cı­nı his­set­miş­tir. Ba­tı­lı in­san­la Müs­lü­man in­sa­nın ya­şa­yı­şı ve fıt­ra­tı ara­sın­da­ki fark­lı­lık­tan do­la­yı Ba­tı­lı­laş­mak is­te­yen Türk­le­re “din dı­şı” bir sa­ha öne­ril­miş; bu du­rum da Cum­hu­ri­yet’le gi­ri­len sü­reç­te se­kü­ler ya­şa­mı hâ­kim kıl­mış­tır.

Ede­bi­ya­tı­mız­da ye­ni ede­bî tür­le­rin or­ta­ya çık­ma­sıy­la Ba­tı­lı­laş­ma­nın ay­nı za­man ara­lı­ğı­na denk düş­tü­ğü­nü be­lir­ten Yıl­dı­rım, Türk öy­kü­cü­lü­ğü­nün de se­kü­ler bir ha­yat tar­zı­nı be­nim­se­me­di­ği­ni be­lir­tir. İs­lâm’ın, Türk­le­rin gün­lük ya­şam­la­rı­nın bir me­se­le­si ol­mak­tan çık­ma­sı­nın, öy­kü­le­re de yan­sı­dı­ğı­nı ifa­de ede­rek hi­kâ­ye­ci­le­ri­miz­den ve on­la­rın hi­kâ­ye­le­rin­den çe­şit­li ör­nek­ler ve­rir. Os­man­lı ve Cum­hu­ri­yet hi­kâ­ye­ci­le­rin­den ör­nek­ler ve­re­rek dü­şün­ce­le­ri­ni ka­nıt­la­yan ya­zar, bu ya­pı­da ge­le­nek­sel kül­tü­rel ya­pı ko­nu­sun­da da­ha olum­lu olan hi­kâ­ye­ci­le­ri de zik­re­der.

“De­ği­şen Top­lum Ya­ban­cı­la­şan Bi­rey”de Ba­tı­lı­laş­ma sü­re­ci içe­ri­sin­de­ki top­lum­sal de­ği­şi­mi an­la­tan ya­zar, de­ği­şi­min Türk mil­le­ti­nin öz ben­li­ğiy­le uyum­lu ol­ma­dı­ğı­na dik­kat çe­ker. Bu de­ği­şim her ne ka­dar ge­rek­sin­mey­le il­gi­li ol­sa da. “Tan­zi­mat’la bir­lik­te al­gı­la­nan de­ği­şim rüz­gâr­la­rı­nın, gâ­vu­ra gâ­vur den­me­ye­cek iro­ni­siy­le bir­lik­te yü­rü­me­si, top­lum­da­ki zo­ra­ki de­ğiş­tir­me ça­ba­sı­nı da özet­ler.” (s. 33-34)

Ya­za­rın asıl dik­kat çek­ti­ği nok­ta ise ede­bi­ya­tın top­lum­sal de­ğiş­mey­le bir­lik­te ya­şa­nan­la­rı, de­ği­şim­le­ri tam ola­rak ele al­mak ye­ri­ne, su­ni bir tarz­da de­ğer­len­dir­me­yi ter­cih et­me­si­dir. Fa­kat ya­zar, bu dö­nem­de ede­bi­yat ve ro­ma­nın ye­ni ye­ni ge­liş­me­ye baş­la­yan tür­ler ol­du­ğu­na da dik­kat çe­ker. Bu tür­le­rin tek­nik im­kân­la­rı son­ra­ki sü­reç­te ar­tar­sa da ede­bi­yat­çı­lar fark­lı so­run­la­ra yö­nel­miş­ler, Tür­ki­ye’nin top­lum­sal de­ği­şim­le­ri­ni ve bun­la­rın bi­rey­ler üze­rin­de­ki et­ki­le­ri­ni an­lat­ma­mış­lar­dır. Türk mil­le­ti­nin ge­çir­di­ği de­ği­şim­le­ri, bi­re­yin ya­ban­cı­laş­ma­sı­nı Türk hi­kâ­ye­sin­de en çok ele alan isim ola­rak Mus­ta­fa Kut­lu’yu gös­te­ren ya­zar, onun çe­şit­li hi­kâ­ye­le­rin­den ör­nek­ler­le bu gö­rü­şü­nü des­tek­ler. Se­vinç Ço­kum, Ok­tay Ak­bal, Fat­ma Ka­ra­bı­yık Bar­ba­ra­soğ­lu da bi­re­yin ya­ban­cı­laş­ma­sı­nı fark­lı yön­ler­le ele alan di­ğer hi­kâ­ye­ci­ler­den­dir.

“Yok Ol­ma­mak İçin Öy­kü”de hi­kâ­ye­nin tek­ni­ği, içe­ri­ği, in­sa­nı ele alı­şı, me­saj ver­me gü­dü­sü ve mu­si­ki ile iliş­ki­si­ni ir­de­ler. Di­ğer tür­ler­de ol­du­ğu gi­bi öy­kü­nün de ha­yal­le ger­çek iliş­ki­si­ne dik­kat çe­ke­rek öy­kü­nün çağ­rı­sı­nın in­sa­nı en­di­şe­le­re sevk ede­bil­me­si ol­du­ğu­nu vur­gu­lar.

Bir ede­bî eser­de te­mel ya­pı un­sur­la­rın­dan olan me­kâ­nın in­sa­nı, in­sa­nın da me­kâ­nı be­lir­le­di­ği­ne “İs­lâ­mi Me­kân­lar” baş­lı­ğı al­tın­da yer ve­ri­lir. Müs­lü­man in­san için ya­şa­mı­nın bir par­ça­sı olan İs­la­mî me­kân­lar, Türk hi­kâ­ye­le­rin­de ge­rek­ti­ği ka­dar yer al­ma­mış­tır. Ya­zar, hi­kâ­ye­ler­de­ki di­nî me­kân­la­rı şöy­le tes­pit eder: Ca­mi, tek­ke/ya­tır, med­re­se, hac, Ye­di Uyur­lar Ma­ğa­ra­sı.

“Ço­cuk Saf­lı­ğın­da İn­şa Edi­len Dün­ya” bö­lü­mün­de gü­nü­müz hi­kâ­ye­sin­de ço­cuk­luk ko­nu­su­nun da­ha faz­la iş­len­di­ği­ne dik­kat çe­ki­lir. Fa­kat bu ço­cuk­luk, ço­cuk­lu­ğun ken­di­ne has ya­ra­dı­lış va­sıf­la­rın­dan zi­ya­de, gü­nü­müz­de­ki de­je­ne­re ha­yat­tan ka­çış ola­rak ele alın­mış­tır. Ço­cuk­lu­ğun fark­lı yön­le­riy­le ele alı­nı­şı­nı hi­kâ­ye­ler­le ve­ren ya­zar şu yar­gı­ya va­rır: “İn­san ol­ma­nın ge­tir­di­ği ni­te­lik­ler­den so­yut­lan­mış yer­le­şik kül­tür ve me­de­ni­ye­tin; va­ro­lu­şu­mu­za ya­ban­cı­laş­mış ha­yat al­gı­mı­zın; kim­se­ye gü­ven­me­me tel­kin­le­ri al­tın­da kö­tü­lük­le kod­lan­mış ço­cuk­lu­ğun ve ta­bi ki fıt­rat­la do­na­tıl­mış saf­lık ve ma­su­mi­ye­tin öl­dü­rü­lü­şü­nün yol iz­le­ri­ni, bu­gün­kü ede­bi­yat­tan, öy­kü li­te­ra­tü­rün­den oku­ya­bi­li­riz.” (s. 91)

“İn­sa­nın Ol­ma­sı ve Öl­me­si Sü­re­cin­de Aşk ve Cin­sel­lik”te ya­zar, Türk in­sa­nın­da aş­kın mo­der­ni­tey­le bir­lik­te me­ta­fi­zik bo­yut­tan se­kü­ler bo­yu­ta geç­ti­ği tes­pi­tin­de bu­lu­nur. Aş­kın ya­şa­nı­lan dö­ne­me gö­re fark­lı hâl­ler­de bu­lun­du­ğu­nu Ha­lit Zi­ya’nın, Sa­ba­hat­tin Ali’nin, Sa­it Fa­ik’in öy­kü­le­riy­le an­la­tır. Ka­dın öy­kü­cü­le­rin cin­sel­li­ğe ba­kı­şın­da ev­li­li­ğe ge­rek ol­ma­dı­ğı ka­naa­ti yay­gın­dır. Ya­za­ra gö­re Meh­met Ra­uf’tan Ne­zi­he Me­riç’e ka­dar­ki çiz­gi­de aş­kın asıl an­la­mı­nı kap­sa­yan bir öy­kü içe­ri­ğin­den bah­set­mek müm­kün de­ğil­dir. Son dö­nem Türk hi­kâ­ye­sin­de özel­lik­le 1980 son­ra­sın­da aşk­sız, duy­gu­suz bir cin­sel­lik ko­nu edi­nil­me­ye baş­la­nıl­mış­tır. Bu du­rum, Ba­tı­lı­laş­ma ça­ba­la­rı­nın ama­cı­na ulaş­ma­sı ola­rak de­ğer­len­di­ri­lir.

“Ka­dın Öy­kü­cü­le­rin Ko­nu Se­çim­le­ri” baş­lı­ğın­da, ka­dın ya­zar­la­rın sı­nır­lı ko­nu­la­rı iş­le­me­le­ri­nin ne­den­le­ri top­lum­sal de­ği­şim­le­re da­ya­lı ola­rak açık­la­nır. Ka­dın öy­kü­cü­le­rin ele al­dık­la­rı ko­nu­lar; ka­dın­lar, er­kek­ler, ço­cuk­lar, ai­le bü­yük­le­ri, mo­dern ha­yat eleş­ti­ri­si, düş/ ha­yal/ fan­tas­tik ve ya­zar­lar ola­rak tes­pit edi­lir. Bun­la­rın dı­şın­da fark­lı ko­nu­la­rı da ka­dın has­sa­si­ye­tiy­le öy­kü­le­rin­de ele alır­lar. Yıl­dı­rım, ka­dın ya­zar­la­rın in­sa­nın de­rin­li­ği­ne in­me­dik­le­ri için son dö­nem öy­kü­le­rin­de pro­to­tip bir ka­dı­na rast­la­ma­nın müm­kün ol­ma­dı­ğı ka­na­atin­de­dir. Ka­dın tip­ler ge­nel­lik­le duy­gu­sal yön­le­riy­le sı­nır­lı kal­mak­ta­dır.

“Ha­yal­le­re Kur­ban Edi­len Ha­ki­kat”te öy­kü­müz­de­ki fan­tas­tik un­sur­la­rın 1980 son­ra­sı top­lum­sal de­ğiş­mey­le öy­kü­müz­de yer alı­şı ara­sın­da­ki iliş­ki ir­de­le­nir. Post­mo­dern yö­ne­lim­ler so­nu­cun­da öy­kü­müz­de içe­rik ve bi­çim açı­sın­dan de­ği­şik­lik­ler ör­nek­le­nir.

“Öl­me­yi İs­te­mek Yok Ol­ma­yı Seç­mek” ve “Me­ta­fi­zik/Ölüm Bir Dün­ya Ta­sa­rı­mı­dır” baş­lık­la­rıy­la, ölüm ve me­ta­fi­zik ko­nu­la­rın öy­kü­ler­de yer alı­şı ir­de­le­nir. “İde­a­list­le­rin Ev­ri­mi’nden Tür­ki­ye’nin Sey­ri­ne” baş­lı­ğıy­la ya­zar, Re­fik Ha­lit Ka­ray’ın o çok önem­li öy­kü­sü “Şef­ta­li Bah­çe­le­ri”nden ha­re­ket­le öy­kü­le­ri­miz­de idea­list ki­şi­le­rin han­gi yön­le­riy­le ele alın­dık­la­rı­nı ser­gi­ler.

“Mo­dern Öy­kü Tek­ni­ği” ve “Post­mo­dern Öy­kü Tek­ni­ği” isim­li bö­lüm­ler­de öy­kü tek­nik­le­ri de­tay­lı ola­rak in­ce­le­ne­rek tek­nik ko­nu­da­ki ih­ti­ya­cın gi­de­ril­me­si sağ­la­nır. Ki­ta­bın son kıs­mı “Kay­nak­ça” ve “İn­deks” bö­lüm­le­rin­den oluş­mak­ta­dır.

Er­can Yıl­dı­rım’ın öy­kü tü­rün­de­ki bu kap­sam­lı ça­lış­ma­sı; mo­dern­leş­mey­le öy­kü­nün ge­li­şim çiz­gi­si ara­sın­da­ki bağ­lan­tı­yı kur­ma­sı ba­kı­mın­dan ol­du­ğu gi­bi, çok fark­lı ya­zar­la­rın öy­kü­le­ri­ne yer ve­re­rek bü­tü­nü gör­me­mi­zi sağ­la­ma­sı açı­sın­dan da ay­rı bir öne­me ha­iz­dir.