KALEMİN MASKESİ: D. MEHMET DOĞAN’IN HALİL KALELİ’DEKİ MİZAHÎ DÜŞÜNCE EVRENİ

Gülüşün Gölgesindeki Derin Bakış

Mizah, yalnızca bir kahkaha değildir; zamanın nabzını tutan, toplumun aynasına eğlenceli ama keskin bir buğu çeken bir biçimdir. Hele ki ironi… Söylenmeyeni söylerken söylenmiş olanı da ters yüz eden o mahir dile getirme sanatıdır. Mizah ve ironi, tarihî birikimin bugündeki yankısı değil, aynı zamanda bugünün nabzını tutan, canlı, nabız atan, yer yer tebessüm ettiren yer yer düşündüren bir anlatım tarzıdır.

İnsan zihninin kıvrımlı yollarında yeşeren, düşüncenin sınırlarını usulca zorlayan mizah ve ironi iki kadim yoldaştır. Tarihin tozlu sayfalarından günümüzün dijital ekranlarına kadar toplumsal bir aynadır onlar. Sözün sihriyle yoğrulmuş her anlatıda, tiyatronun kahkahalı perdesinde, denemenin samimi sohbetinde karşımıza çıkarken sadece dudaklarda bir tebessüm değil, aynı zamanda zihnin derinliklerine nüfuz ederek sorgulamayı, eleştirmeyi ve insana dair gerçeklikle yüzleşmeyi de fısıldarlar. Mizahın hafifletici dokunuşu, ironinin ise katmanlı anlam örgüsü, dilin sınırlarını aşan yaratıcı zihinlerin elinde, hakikate açılan beklenmedik kapılar aralar.

Edebiyatın bahçesinde bu iki anlatım biçimi, bazen bir karakterin trajikomik varoluşunda, bazen de anlatıcının mesafeli ama oyunbaz üslubunda vücut bulur. Bu çok katmanlı ve dinamik doğasıyla mizah ve ironi, Türk edebiyatının farklı dönemlerinde kendine özgü yollar çizmiştir. Tanzimat'ın reform çağında toplumsal hicvin keskin kılıcıyken, Servet-i Fünûn'un melankolik atmosferinde daha ferdî ve içe dönük bir ironiye evrilmiştir. Cumhuriyetin kuruluş yıllarında yeniden toplumsal meselelere yönelen bu iki anlatım biçimi, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hem politik arenada hem de ferdin varoluşsal sorgulamalarında yeni ve özgün ifade biçimleri kazanmıştır. İşte bu bağlamda Halil Kaleli'nin yazarlığı, mizah ve ironinin çağdaş Türk edebiyatında kendine has bir üslupla harmanlanması açısından ayrıcalıklı bir yere sahiptir.

Asıl adı D. Mehmet Doğan olan Halil Kaleli, bu müstear isim ardında, eleştirel bakışını ve ironik dilini ustalıkla gizleyerek, edebiyatımızın tartışmalı konularına cesurca dokunmuştur. Kaleli, klasik yergi geleneğinin sağlam temellerinden beslenirken, modern ironinin çok katmanlı yapısıyla kurduğu özgün sentez sayesinde, okuru hem düşündüren hem de tebessüm ettiren metinlerle gülümsetmeyi başarmıştır. Onun kaleminde ironi, sadece bir anlatım tekniği olmanın ötesine geçer; varlıkla, toplumla, tarihle, zihniyetle ve dilin kendisiyle girişilen alaycı ama incelikli bir hesaplaşmaya dönüşür.

Halil Kaleli eserlerinde, mizahı sadece bir eğlence aracı olarak görmez; onu fikrî bir derinlik oluşturmak, zihinleri açmak ve yerleşik kabulleri sarsmak için kullanır. Karga Karga Gak Dedi, İyi ki Demokrasi Var! ve Türk Takiyye Tarihine Giriş gibi kitapları ile Cıngar Mizah Dergisi’nde ortaya koyduğu yazılar, Türkiye'nin modernleşme süreci, bürokratik dilin absürtlüğü, resmî tarih anlatılarının kırılganlığı ve entelektüel sığlığın paradokslarıyla keskin ama ölçülü bir üslupla yüzleşir. Bu metinlerde Kaleli, mizahın güldüren maskesi ardında ironiyi bir düşünce kıymığı gibi okurun zihnine saplar; amacı sadece bir kahkaha değil, aynı zamanda bir duraksama, bir sorgulama ve hatta içten içe bir sarsıntıdır.

Bu yazıda, Halil Kaleli'nin eserlerinde mizah ve ironinin nasıl iç içe geçtiği, bu iki anlatım biçiminin hem edebî metinlerdeki yapısal işlevleri hem de fikrî ve toplumsal bağlamdaki konumları derinlemesine incelemeye gayret ederek Kaleli'nin kendine has beliren ironik mizah dili, hem edebiyatın estetik sınırlarında dolaşan bir anlatım biçimi hem de fikrî eleştirinin keskin bir aracı olarak değerlendirilecektir.

Halil Kaleli'nin Coğrafî Bağlantıları ve İronik Müdafaası: Ankara-Kalecik İlişkisi Üzerine Bir Okuma

D. Mehmet Doğan'ın Halil Kaleli müstearında soyadı olarak "Kaleli" seçiminin rastlantı olmadığı açıktır. Bu tercih, yazarın kimliği ile coğrafî kökeni arasında derinlemesine bir bağ kurma arzusunun bir yansıması olarak okunabilir. Nitekim, Doğan'ın Derin Tarih Dergisi Ocak 2018 sayısında yayımlanan "Kale Müdafaası" başlıklı yazısı, bu ilişkinin ipuçlarını Halil Kaleli'nin kendine özgü üslubuyla sunmaktadır. Yazıda, doğduğu yer olan Kalecik'e dair verdiği bilgiler, müstear kimliğin ardındaki fikrî katmanları açığa çıkarmaktadır. Kaleli, Kalecik'in "küçük kale" anlamına geldiğini belirtirken, bu "küçüklük" vurgusunun alçakgönüllülükten öte, ironik bir anlam taşıdığı sezilmektedir. Zira yazar, Kalecik'in sarp kalesinin tarihi önemine Evliya Çelebi'den yaptığı alıntıyla dikkat çekerek, ismin sığ bir seçimin ötesinde, derin bir tarihî ve coğrafî bağlama sahip olduğunu gösterir.

Kaleli'nin ‘kale’ kavramı üzerinden yaptığı ıstılahî ve coğrafî göndermeler, sadece ferdî bir nostalji arayışının ötesine geçer. Yazar, Türkiye coğrafyasında ‘kale’ içeren yer adlarının yaygınlığına dikkat çekerek, bu kavramın kültür ve zihin dünyamızdaki derin izlerini sürer. Çanakkale ve Kırıkkale örnekleri üzerinden yaptığı ironik karşılaştırma (Birincisi gerçekten kaleli, ikincisinin ise isminde kale var) ise Kaleli'nin mizahî üslubunun ve eleştirel bakış açısının tipik bir örneğidir. ‘Kale’ kelimesinin çağrıştırdığı savunma ve müdafaa kavramları, Kaleli'nin yazılarındaki temel stratejiyi de özetler niteliktedir. Yazar, doğrudan bir saldırı yerine, ironik bir savunma mekanizması kurarak eleştirilerini dolaylı yoldan ifade etmeyi tercih eder.

Cumhuriyet sonrası Türk edebiyatında müstear kullanımının siyasî ve toplumsal eleştirinin sınırlarını genişletmedeki rolü düşünüldüğünde, D. Mehmet Doğan'ın Halil Kaleli kimliği altında Kalecik vurgusu yapması, bu geleneğe özgün bir boyut katmaktadır. Kaleli'nin coğrafî kökeniyle kurduğu bu ironik bağ hem ferdî hafızayı hem de toplumsal algıyı sorgulayan bir eleştirel alan yaratır. "Kale Müdafaası" örneğinde olduğu gibi, yerel bir coğrafî isim üzerinden geliştirilen anlatı, bürokratik ciddiyetin ve merkezi otoritenin dayattığı tek tip düşünceye karşı ironik bir direnç sergiler. Ankara'nın başkent olarak merkezî konumu düşünüldüğünde, Kalecik gibi taşra bir kimliğin ‘kale’ metaforu üzerinden savunulması, merkeze yönelik dolaylı bir eleştiri olarak da okunabilir. Bu bağlamda, Halil Kaleli müstearı, sadece bir kimlik oyunu olmanın ötesinde, coğrafî aidiyet ve kültür kimliği üzerinden gelişen özgün bir eleştirel söylem biçimi sunmaktadır.

Halil Kaleli'de Mizahın Temelleri

Kaleli’nin mizahı, teorik bir kurguya dayanmaz. O, gözlemci bir edayla hayatı izler; küçük notlar alır, olayları doğal akışı içinde tasvir eder. Örneğin, bir memuriyet hikâyesinde geçen kalem, evrak, çay ve sessizlik unsurları üzerinden hem bürokrasinin hantallığını hem de insan ilişkilerinin sun’î doğasını eleştirir. Ancak bu eleştiri, doğrudan bir saldırı değil; satır aralarına yerleştirilen, “okuyana bırakılmış” bir ironidir. Kaleli’nin yazılarında mizah, okuyucuya hazır bir kahkaha değil, “anlayan anlar” türünden bir sezgi teklifidir.

Onun en dikkate değer yönlerinden biri, “ağır meseleleri hafif cümlelerle” işleyebilmesidir. Özellikle bürokratik yapıdaki katılık, eğitim sistemindeki çelişkiler ya da dindarlığın şekilciliğe indirgenmesi gibi konuları işlerken kullandığı ironi, sistemle doğrudan çatışmaya girmez ama okuyucunun zihninde bir kırılma oluşturur. Örneğin bir yazısında öğretmenler odasını tasvir ederken şöyle bir ifade geçer: “Cümle kapıdan giriyor ama kelime içeride kalıyor, çünkü çaydan önce konuşulmaz.” Bu cümlede mizah, bir durum tespiti değil; kurumsal hantallığın ta kendisidir. Kaleli’nin dili, burada hem fotoğraf çeker hem yorum yapar.

Onun yazılarında ironi, yüksek sesle değil; alçak gönüllülükle konuşur. Okurunu yargılamaz; yazar da okurla birlikte hayrete düşer. Bu nedenle onun ironisi alaycı değil, eleştirel ve dostçadır. Toplumsal yaralara tuz basmak yerine, onları görünür kılıp üzerine düşünmeye davet eder. Bu yaklaşım, onu yaşayan mizah anlayışında özgün bir yere konumlandırır.

İroni Ustası: D. Mehmet Doğan

D. Mehmet Doğan, Halil Kaleli adını özellikle hiciv ve ironi üslubunu yoğunlaştırdığı yazılarında tercih etmiş; böylelikle edebiyat sahnesine çok katmanlı bir yazar kimliğiyle dâhil olmuştur. Mahlasla yazdığı metinlerde mizah, sert bir hicve dönüşmeden önce zarif bir ironiyle yumuşatılır; okur, metin boyunca gülerken aslında kendini ve toplumunu sorgulama sürecine de girer. Bu tavır, klasik mizahçı anlayıştan ayrılırken, resmî ideolojinin dili, bürokrasinin tekdüze yapısı ve gündelik hayatın alışılmış pratikleri, onun alaycı kaleminin sıkça uğradığı alanlardır.

Hiçbir zaman doğrudan polemiğe girmez; dili dolandırır, cümleleri kıvırır, anlamı ters-yüz eder. Söylenenle sezdirilen arasındaki gerilim, ironinin en sade biçimiyle okurun karşısına çıkar. Yazılarında dikkat çeken bir diğer unsur, alaycı mesafenin sıcak bir anlatı tonuyla dengelenmesidir. Ne bütünüyle alaycıdır ne de fazlasıyla ciddi. Mizah duygusu ile edebî ciddiyet arasında kurduğu bu denge, okuru hem düşündürür hem de metinle duygusal bir bağ kurmasına olanak tanır. Toplumsal normlara, akademik çevrelere ya da gündelik dilin şekillendirdiği zihin kalıplarına dair yazıları, bir yanıyla dönem eleştirisi niteliği taşırken, diğer yandan zamansız bir sorgulamanın da örneklerini sunar. Bu nedenle Kaleli’nin yazarlığı yalnızca mizahî ya da ironik olduğu için değil, bu iki anlatım biçimini ahlakî ve fikrî bir tutumla birleştirdiği için önemlidir. Onun metinlerinde mizah bir eğlence, ironi ise bir üstünlük göstergesi değildir. Aksine, ikisi de bir tür hakikat arayışının araçlarıdır.

Halil Kaleli Üslubu

Halil Kaleli’nin klasik gülmece metinlerinden farklı olarak, mizahı sığ bir güldürü unsuru olmaktan ziyade, fikrî bir alarm mekanizması olarak işler. Kullandığı ironik dil, kelime oyunları, bürokratik jargonla kurulan alaycı anlatılar ve tarihî göndermeler üzerinden okuru hem düşündürür hem de metnin çok katmanlı yapısına çeker. Bu yönüyle Kaleli’nin üslubu, klasik fıkra tarzını aşan, düşünce yazısı ile mizahı buluşturur diyebiliriz.

Yazılarında sıklıkla başvurduğu kinayeli anlatımlar, okura ilk anda bir nükte gibi görünse de satır aralarında sistemli bir entelektüel eleştiri taşır. Metinlerinde sıkça dil oyunları, deyimlerin tersyüz edilmesi, bürokratik ya da resmî dilin parodileştirilmesi, onun anlatım gücünün göstergesidir. Örneğin "İyi ki Demokrasi Var!" başlıklı yazısında, görünürde bir demokratik övgü metni olan yapı, aslında demokrasinin içinin nasıl boşaltıldığını ironik göndermelerle açığa çıkarır. Benzer şekilde "Türk Takiyye Tarihine Giriş" adlı yazısında Kaleli hem tarih anlatıcılığını hem de entelektüel ikiyüzlülüğü hedef alır. Ki burada “giriş” kelimesi bile ironiktir; çünkü yazar aslında çoktan içindeyiz dediği bu tarihe, okuru gecikmiş bir farkındalıkla davet etmektedir.

Bu yönüyle Kaleli’nin yazıları, yalnızca komik veya eğlenceli olmakla kalmaz; aynı zamanda bir entelektüel uyanışa, ironinin dürtüklediği bir fikrî açıklığa alan açar. Onun üslubunda mizah, kavrayışa açılan kapı; ironi ise o kapının kilidini açan anahtar gibidir. Kaleli’nin metinlerinde sıkça karşılaşılan “aydın”, “entelektüel”, “bürokrat” ve “resmî tarihçi” gibi tiplemeler, onun hiciv anlayışının merkezinde yer alır. Bu karakterler üzerinden yürütülen eleştiriler, ferdî eksikliklerin ötesinde yapısal problemlere işaret eder. Böylece mizah, yalnızca ferdi hedef almaz; aynı zamanda kurumsal yapıları, ideolojik söylemleri ve kültür kodlarını da sorgular hale gelir. Bu yöntem, Kaleli'nin gözlem gücünün yanı sıra sosyolojik derinliğini de yansıtır.

Metinleri, bireyin iç dünyasına dair ironilerden ibaret değildir; aksine, Türkiye’nin modernleşme serüveni, bürokratik yapıların hantallığı, siyasî söylemlerin içe çöken retoriği ve entelektüel çevrelerdeki sığlık gibi toplumsal meseleleri hicvin hedef tahtasına yerleştirir. Onun kaleminde mizah, sadece bir gülmece değil; çağın gerçekleriyle yüzleşmenin araçlarından biridir.

O özellikle ideolojik kalıpları, resmî doğruları ve entelektüel konfor alanlarını rahatsız edici bir zarafetle sorgular. Yazılarında, devlet-millet ilişkilerinden demokrasi anlayışına, kültürel yozlaşmadan akademik ikiyüzlülüğe kadar geniş bir meseleler yelpazesi yer alır. Ancak bu sorgulama ne hoyratça bir öfkeye ne de kuru bir didaktizme dönüşür. Aksine, anlatımındaki mizahî yumuşaklık, sert eleştirileri bile okunabilir ve sindirilebilir kılar.

Mesela sıradan bir çocuk tekerlemesinden yola çıkarak “Karga Karga Gak Dedi” isimli eserinde toplumsal hafıza kazısı yaptığını görmekteyiz. Bu başlık, aslında Türkiye’nin siyasî dilinde sıkça rastlanan sığ tekrarları, kof hamaseti ve içeriksiz sloganlaştırmayı hicveder. Kaleli burada, çocukluğun masum retoriğini tersyüz ederek, büyümüş ama olgunlaşamamış bir siyasî hafızanın izini sürer.

Halil Kaleli'nin yazılarında dikkat çeken bir diğer unsur, eleştirdiği figürleri ad vererek hedef almak yerine, temsil ettikleri zihniyetin tipik tezahürlerini ortaya koymasıdır. Onun kaleminden çıkan mizah, günü kurtaran bir muhalefet değil; tarihî, kültürel ve fikrî kodlarla hesaplaşan bir muhasebe biçimidir.

Gelenek ile Modern Arasında

Halil Kaleli’nin dikkat çeken en belirgin yönlerden biri, klasik Türk hiciv geleneği ile çağdaş ironik anlatımı ustalıkla mezcetmesidir. Onun metinlerinde, zaman zaman Nasreddin Hoca’nın sivri dilinden, Nef’î’nin sert ama sanatkârane yergisinden, Şair Eşref’in taşlamalarındaki zekâdan izler bulmak mümkündür. Kaleli, bu geleneği günümüze taşırken birebir taklit yolunu seçmez; aksine, geçmişten devraldığı eleştirel refleksi modern düşünceyle, postmodern anlatım teknikleriyle ve çağdaş toplumsal meselelerle harmanlayarak özgün bir ses geliştirir. Onun yazdıklarını okuyanlar onun beslendiği kültürel ortamdan beslenmemişse okuduklarını anlamakta acemilik çekebilirler.

Bu noktada, Kaleli'nin ironi anlayışı yalnızca bireyi değil, geleneği de sorgulayan bir yön taşıdığını tekraren ifade etmeliyiz. Onun ironisi, geleneksel kalıpları körü körüne sahiplenmektense, bu kalıpları yeniden düşünmeye sevk eder. Mesela, bürokrasinin Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devreden katı yapısını hicvederken, bu yapının yalnızca teknik değil, aynı zamanda zihniyet olarak da nasıl bir devamlılık taşıdığını ortaya koyar. Onun yazılarında geçmiş, nostaljik bir övgü değil, bugünün eleştirisini daha derinleştiren bir zemin olarak işlev görür.

Ayrıca, klasik hiciv geleneğindeki muktedire laf dokundurma tarzı da yeni bir görünüm kazanır. Zira o, doğrudan kişileri değil, zihniyetleri ve yapıları hedef alır. Metinleri bu bakımdan hem edebî hem de fikrî düzeyde bir çoğulluk içerir. Okur, bir yandan hiciv geleneğinden tanıdık motiflerle karşılaşırken, öte yandan bu motiflerin ironik yeniden kuruluşuna da tanıklık eder.

Kaleli'nin hicvi, yalnızca yukarıya ya da egemen olana yönelmez. Zaman zaman halkın, sokağın, günlük hayatın alışkanlıklarına da ironik bir mesafe koyar. Bu yönüyle onun yazdıkları, hiciv damarının çağdaş bir temsilcisi olarak bizi dışarıdan değil, içeriden eleştiren bir aynadır. Bunu yazılarının başlıklarından bile anlamak mümkün. “Bir Heykel Düşmanı”, “Şapkalılar Kurultayı”, “Mööbank Batamaz”, “Büyük Kral tarihi”, “Ölürsem Namazımı Kılma İstemem”, “Hakkını Almış Kadınlar”, Tahsilli Ev Kadınları”, “Adı Üstünde: Basın”, “Heykellerin Modernizasyonu”, “Lazımsa Biz Yaparız”, “Berberlerin İdeolojik Yapıya Etkileri”, “Ramazan Televizyonu” ve “Şairler Kurultayı” başlıkları dediğimizi pekiştirmektedir.

Halil Kaleli’nin mizahında yaşadığı dönem var. Yani o kendi yaşadıklarından yola çıkarak yazıyor. Aktüel konulara temas ederken okura hatırlatma babından olayları tarihî süreciyle ifade ediyor ki okur yazısını okurken geçmişte yaşanılan ironik hadiseleri de öğrenmiş oluyor. Kaleli’nin özellikle cumhuriyet veya tek parti dönemlerinde toplumun yaşadığı olumsuzluklarla dalga geçer şekilde ifadelerinin altında doğrudan siyasî düşünce yatmaz ama siyasetin toplumdaki süre gelen olaylarıyla alay ederek halkı uyarı görevini yerine getirmiştir.

Yazdıklarını Nasıl Anlamalı?

“Karga Karga Gak Dedi” kitabının arka kapağında “Bu tanıdık ismi belli başlı ansiklopedilerde veya biyografi kitaplarında arayanlar boşuna emek sarf etmiş olacaklar. Böyle “resmî” tavırlı, “ciddi” kalın ve çok ciddi kitaplar ve kişiler hiç de o kalın ciltli kitaplar için “meçhul bir sohbet” olan yazar, daha önce bir günlük gazetede yayımlanan “Kenar Yazıları” başlığını seçerek kenarda kalmaya daha baştan kabul ettiğini ortaya koymuştur. Bununla birlikte Halil Kaleli’nin üzerinde durduğu konu ve kişiler hiç de o kalın ciltli kitapların meçhulü değildir. Yazarın bu kitabını, o kalın kitapları okuyanlara, okumak zorunda kalanlara ve bilhassa o kitapların verdiği bilgilere bel bağlayanlara tavsiye ediyoruz. “Karga Karga Gak Dedi” onların alfabesi olacak nitelikte” yazısı dikkat çekerken “İyi ki Demokrasi Var!” kitabının sunuş yazısında ise “Trajedi tatile çıkabilir, ama mizah asla. Çünkü meşhur sözdür: Güleriz ağlanacak halimize! Yaz geldi mi, ciddi konular boşlanır, hafif şeylerle iştigal edilir. Mesela mizah gibi. Kim demişti acaba, mizah ciddi iştir diye? Doğrusu mizah hafifsene hafifsene ciddiyetini kaybetti. Sulu zırtlak gülmece halini aldı. Belden aşağı laflar mizah sayılır oldu. Şu sıralarda mizah en uzun tatilini yaşıyor. Bakmayın siz bir düzineden fazla “mizah dergisi”nin piyasaya döküldüğüne. O kadar yazar çizerin ürünlerinin bu dergilerde teşhir edildiğine. Bu dergilerin çoğunda ikinci üçüncü baskı, tekrarın tekrarı yazılar, çizgiler yayınlanır durur. Bu yazı çizilerin çoğu da esas itibariyle batıdaki benzerlerinden en hafif tabiriyle “esinlenme”dir. İşin aslı: Mizahın ideolojik esinlenme kaynağı kurudu. Al sana büyük bir tatil sebebi! Anlayacağınız “sosyo-ekonomik ve de alt yapısal gülmece” güm güm gümledi. On yıllardır herkesin ciddiye almak zorunda kaldığı diktatörlerin devasa heykelleri devrildi, bir zamanlar terör estirdikleri adlarıyla anılan meydanlarda, caddelerde sürüklendi. Böylece sahte ciddiyetin anıtını dikmiş olan soğuk yüzlü diktatörler ilk defa halkı güldürmeye muvaffak oldular. Resmen olmamakla beraber fiilen ülkenin resmî ideolojisini de topu attı. Buyur anti mizah bir durum daha! Bizimkiler irtica-mirtica işi götürüyorlarken sırası mıydı yani? Pek yakında bizim tarihî mizahçılarımız itirazlarını yüksek sesle dile getirirlerse şaşırmayın: “Ah ilkeler, nereye gidiyorsunuz. Şunun şurasında kolayından mesleğimizi icra ediyorduk” diye. Halil Kaleli, aslında tatil yapmayan (ama iki de bir tatile çıkmak zorunda bırakılan) bir mizahçı. Türkiye’nin bu en ünlü (ve tek) “kenar yazarı” maalesef önce Zaman gazetesinden kenara itildi. Dinazor ve Cıngar mizah dergilerinin peş peşe kapanmaları üzerine de mecburî bir dinlenme devresine girdi. İyi ki Demokrasi Var! Halil Kaleli izleyicilerine “Karga Karga Gak Dedi”den sonra mecburi tatil boşluğunu kapatacak bir kitap olarak sunuluyor.”

Sonuç: Halil Kaleli'nin İronik Aynası ve Türk Düşüncesine Katkısı