KAZAKİSTAN SEMEY’DEN ŞAİR, FİLOZOF, TARİHÇİ VE SUFİ MÜSTESNA BİR İSİM: Ş

 

 

Abay’ın doğumunun 180. yılı vesilesiyle 10 Ağustos 2025 tarihinde bulunduğum Kazakistan’ın Semey şehrinde, adı da Şakerim Üniversitesi olarak ebedileşen Kazak fikriyatının mümtaz bir şahsiyetini daha yakından tanıma imkânı elde ettim. Üniversiteyi ziyarette hem Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi ile Şakerim Üniversitesi arasında akademik iş birliği protokolü imzalama, hem de Şakerim’e dair müzeyi ve onun çizgisinde gelişen Kazak fikriyatına, kültürüne, sanatına ve edebiyatına dair kıymetli hatıraları inceleme fırsatı buldum.

 

Abay’ın talebesi ve yeğeni olan Şakerim; şair, mütefekkir, tarihçi, tercüman ve bestekâr kimliklerini bir arada taşır. 20. yüzyıl başında şekillenen yenileşme, millî uyanış ve siyasî altüst oluşlar içerisinde ahlâk, vicdan (ar), emek ve hakikat eksenli bir düşünce kurar. Üş Anyq (“Üç Hakikat”) başta olmak üzere metinlerinde “vicdan ilmi”, emek ahlâkı ve din–akıl–bilim dengesini temellendirir. 1931’de yargısız infazla öldürülmüş, külliyatı 1980’lerin sonuna kadar yasaklı kalmıştır. Bugün ise üniversite, anıt ve yayınlarla Kazakistan’ın kurucu kültür, fikir ve medeniyet figürleri arasında yer almaktadır.

 

Şakerim’in Hayat Çizgisi ve Tarihî Bağlamı

 

11 Temmuz 1858’de Semey havalisinde (Şınısdağ/Şıngıstau/Çingiztau) doğdu. Çocuk yaşta köy mollasından Arapça ve Farsça öğrendi; gençlik yıllarında Abay’ın yakın çevresinde şiir, musiki, felsefe ve tarih okumalarına yöneldi. Çok dilli birikimi sayesinde Doğu’nun (Hâfız, Fuzûlî, Nevâî) ve Batı’nın (Pușkin, Tolstoy) klasiklerini inceledi. 1903’te Rus Coğrafya Cemiyeti’nin Batı Sibirya şubesine üye seçildi. 1906’da hac yaptı; Mısır ve İstanbul kütüphanelerinde çalıştı.

 

1910’lar ve 1920’lerde millî uyanışın fikrî kaynaklarından Alaş çevresiyle teması bilinir. Sovyet düzeninin step yaşamını kökten dönüştüren politikalarına eleştirel kaldı ve 1922’den itibaren Şınısdağ dağlarında inzivaya çekildi. 2 Ekim 1931’de yargısız kurşuna dizilerek öldürüldü; eserleri 1980’lere dek yasaklı kaldı. Siyasî ve hukuki iade-i itibar süreci ise geç dönemde gerçekleşti.

 

Semey’deki Şakerim Üniversitesi ve heykelleri; 2008’in “Şakerim Yılı” ilanı ve düzenlenen anma faaliyetleri, düşünürün çağdaş Kazak kimliğinde taşıyıcı rolünü gösterir.

 

Külliyatı, Türleri, Temaları ve Tercümeleri

 

Lirik şiirleriyle birlikte uzun anlatı şiirleri olan Qalqaman–Mamyr, Enlik–Kebek, Nartailaq–Aisulu, Kazak tarih ve toplum hafızasını ahlâkî bir drama olarak işler. Musikiye yatkınlığı, besteleri ve şarkılarıyla bu eserlerine eşlik eder.

 

Qazaq Aynasy (“Kazak Aynası”) ve şecere yazıları, toplumun köken ve karakter çözümlemelerini tarihî bilinçle birleştirir.

 

Üş Anyq (Üç Hakikat), Şakerim’in düşüncesinin zirvesidir. İnsanın iyi bir hayat sürmesi için “dürüst emek, hassas vicdan, içten (samimi) kalp” üçlüsünü temel ilkeler olarak belirler; dinî hakikat, bilimsel bilgi ve vicdanî sezginin (ar) uzlaştırıcı bir bütün kurduğunu savunur. Bu eserleri, felsefî risaleler mahiyetindedir.

 

Mūslimandıq Kıtāby (Müslümanlık Kitabı), Türkçe–Kazakça dünyada akaid–fıkıh–ahlâk başlıklarını halk diliyle sistemleştiren erken dönem dinî ve ahlâkî metinlerdendir. Metnin siyasî ve içtimaî etkisine dair akademik incelemeler mevcuttur.

 

Puşkin’den Dubrovsky ve Kar Fırtınası, Hâfız ve Fuzûlî’den şiirler; Leylâ–Mecnun geleneği üzerinden yaptığı meşhur aktarım, Rusça–Farsça–Arapça–Türkçe hâkimiyetiyle, tercümelerinde “anlamın ahlâkı”na sadık kalma arayışıyla dikkat çeker.

 

Felsefî Boyutu: “Vicdan İlmi”, Emek Ahlâkı ve “Üç Hakikat”

 

Bilgi ve hakikat tasnifinde Şakerim üç hakikat teklif eder:

Dinî hakikat (iman–metafizik),

Bilimsel hakikat (tecrübe–akıl),

Vicdanî hakikat (ahlâkî sezgi ve iç tanıklık).

 

Şakerim, modern bilgi rejimleri ile dinî–ahlâkî tecrübeyi çatıştırmak yerine, mütekâmil insan ideali altında buluşturur. Darwin ve Rousseau gibi isimlerle tartışmaya girer; Platon ve Arşimet gibi klasiklere müspet atıflarla hikmet–bilim sentezi gözetir. “Vicdan ilmi”ni (ar) davranışın gerçek ölçüsü sayar. Bu çerçeve, Kazak felsefesi üzerine akademik literatürde “uyumlu şahsiyet” idealiyle değerlendirilir.

 

Emek–ilim–ahlâk üçgeninde, çalışma (emek) ve ilim, ahlâkî kendini inşanın vazgeçilmez unsurlarıdır. “Dürüst emek, hassas vicdan, içten kalp” üçlemesi hem bireyin sükûnu hem toplumun düzeni için normatif bir çekirdek oluşturur. Bu yaklaşım, Kazak yenileşmesinde kaderciliğe karşı aktif özne talebini ifade eder.

 

Mâturîdî damarla da Şakerim’in Hanefî–Mâturîdî çizgiyle uyumlu bir akıl–iman dengesi kurduğu; dinî bağlılık ile aklî araştırmayı birbirinin teminatı olarak gördüğü anlaşılmaktadır.

 

Tasavvufî Boyut: Kalp–Vicdan–Sezgi

 

Şakerim’in metinlerinde kalp ve vicdan merkezli, derunî bir arınma dili vardır. Bu dil, pratik ahlâkı merkeze alan Yesevî etkili bir Orta Asya tasavvufundan beslenmektedir:

Zikir yerine zihnî–ahlâkî murakabe vurgusu,

Tarikat ritüellerinden ziyade karakter terbiyesi,

“Din–ilim–vicdan” üçlemesinde kalbin şahitliğinin bilgiye dâhil edilmesi.

 

Güncel akademik çalışmalar, Şakerim’in “saf/zâhirî akıl” ile “kalbî idrak”i kaynaştıran bu yaklaşımının, Kazak düşüncesini uluslararası felsefe diyaloguna açtığını belirtir.

 

Abay’la Soy, Mektep İlişkisi ve Ayrışma Noktaları

 

Şakerim, Abay’ın talebesi ve yeğenidir; Auezov’un kurduğu Abay ekolünün ana damarıdır. Abay’ın şiirde hikmet dilini (gnomik söyleyiş) Kazak toplumunun ahlâkî ıslah projesiyle birleştirme çabasını sürdürür. Anlatı şiirleri ve müzikte Abay etkisi açıktır.

 

Ancak Şakerim’de “vicdan ilmi” ve “Üç Hakikat” gibi sistematik kavramsallaştırmalar, Abay’ın daha çok şiir–aforizma düzeyindeki hikemî söyleyişini felsefî tasnife taşır. Ayrıca Müslümanlık Kitabı, halk dini eğitimine dönük pratik bir ilmihal işlevi görür.

 

Yenileşme ve Eleştirel Tavır: Alaş Bağlantısı, Sosyalizm ve İnziva

 

Şakerim, millî uyanış hareketi Alaş çevresiyle ilişkili bir fikrî aktördür; ancak Sovyet sosyal mühendisliğine karşı step yaşamının köklü değerlerini savunur. “Ne uğruna yıkacağız ve yerine ne koyacağız?” sorusu, onun ihtiyatlı yenileşme ve ahlâkî muhafaza hassasiyetini özetler. Bu sebeple 1920’lerde siyasî çatışmanın dışında kalıp inzivaya çekilmesi, hem düşünce hem de can güvenliği tercihidir.

 

Mirasın Akıbeti: Yasak, İade-i İtibar ve Kurumsallaşma

 

1931’deki infazı sonrası eserleri on yıllarca yasak kaldı. 1980’lerin sonundan itibaren yayın, çeviri, anıt ve üniversite ekseninde yeniden kamusal alana girdi. 2008’deki “Şakerim Yılı” ve Semey’deki Şakerim Üniversitesi, kolektif hafızadaki dirilişi temsil etmektedir.

 

Şakerim’in Düşünce Haritasının Günümüzdeki Değeri

 

Şakerim’in düşünce haritasını günümüz perspektifinden üç başlık altında özetlemek mümkündür:

 

Ahlâkın epistemolojisi: Bilim ile dinin, vicdan üzerinden buluşması güncel etik–bilim tartışmalarında yapıcı bir çerçeve sunar.

 

Eğitim felsefesi: Halk diliyle yazılmış ilmihal ve hikemî şiir birlikteliği, karakter eğitimini merkeze alan bir pedagojiyi besler.

 

Kültür politikası: Abay–Şakerim hattı, Kazak ve geniş Türk dünyası için emek–ahlâk–hikmet odaklı bir yenilik, ihya ve diriliş imkânı gösterir.

 

Sonuç olarak, Şakerim şiirin güzelliğini felsefenin disiplini ve tasavvufun derinliğiyle birleştirerek “vicdan temelli yenilik” önermiştir. Üç Hakikat’te kavramsallaştırdığı dürüst emek, hassas vicdan ve samimi kalp ilkeleri, hem bireyin olgunlaşması hem toplumun dirliği için bir ahlâk anayasası gibi çalışır. Eserlerinde genel olarak Türk dünyasının birliğini destekler. Abay’dan devraldığı hikmet dilini sistematikleştirerek Kazak düşüncesini evrensel felsefî diyaloğa açmış; siyasî şiddetle susturulsa da bugünün Kazakistan’ında yeni bir medeniyet için kurucu bir kültür, fikir ve ahlâk referansına dönüşmüştür.