Mustafa Kara: Revnakoğlu’nun İstanbul’u Veya Tekkelerin İllegal Tarihi

1925 yılının son günlerinde çıkan 677 sayılı kanun, Türkiye’nin dinî hayat ve kültür tarihinde bir takım olumsuz neticelere sebep olması açısından ne kadar önemli bir metin ise yaklaşık yüz yıl sonra çıkan bu eser de olumlu bir faaliyet olarak o kadar mühimdir. Çünkü sözkonusu kanun ile tekke  ve zaviyelerin faaliyetlerine son verilmiş,  üzerinde yaşadığımız topraklara bin yıldan beri  ahlak ve maneviyat tohumu eken  bir  kurumun kapılarına kilit vurulmuş, böylece tasavvufî eğitimle beraber büyük şahsiyetlerin türbelerini ziyaret te yasaklanmıştır.

Dönemin   yönetim özelliklerinin gereği olarak kanunun âmir hükümleri yakından takip edilmiş,   Takrir-i sükûn kanunuyla bütün muhalif  sadalar  sert tedbirlerle susturulmuş, İstiklâl Mahkemeleri’nin rüzgârıyla karşı yorumlara hiçbir imkan tanınmamıştır. Bu zor zamanda büyük sıkıntıyı, düne kadar toplumun saygıdeğer insanlarından biri olan şeyh efendiler çekmiş, onlar “yuvasız kuşlar gibi olmuşam perâkende” hikmetini mırıldanırken tedâvüldeki bütün olumsuzluklar onlara fatura edilmiş, bu şahsiyetlerle ilgili itibarsızlaştırmalar son noktasına kadar götürülmüş, yer yer  “vatan hainliği” ile anılır olmuşlardır. Bu arada  bazı yazarlar mesela  “Dinsel Türk Dansı” dedikleri zikir meclisleri ile ilgili araştırma ve incelemeler yapmak, kayıt altına almak  gerektiğini söyledilerse de o hengâmede bu gibi seslere kulak kabartacabilecek bir kişinin bulunması zaten  mümkün değildi.

İstanbul tekkelerinin Cumhuriyet öncesi tarihini beş ciltlik eserinde şeyhleriyle, dervişleriyle, bâciyân ve muhibbânıyla birlikte kaleme alan  Sefine-i Evliya’ nın yazarı Hüseyin Vassâf 1929 da âlem-i cemale intikal etmişti. Şimdi işin zor tarafını kim yazacaktı? Bu “yasak meyve”ye kim nasıl yaklaşacaktı?

Celâl Cemâl

İlk soru şudur: Bu zor dönemi yaşayan şeyh efendilerin tutumu nasıl olmuştur? Nasıl bir tavır sergilemişlerdir? sorusunun peşine düşenler birbirinden çok farklı ve renkli cevaplarla karşılaşabilirler. İlgili kanunu sessiz protesto edenler olduğu gibi otuzlu yılların malüm dil politikalarına eserleriyle omuz veren dilci şeyh efendiler de vardır. (c. 4, s. 1706) Bu farklı tavırların detayına şimdilik girmeden dervişlerin bir anlayışına işaret ederek Cemaleddin Server Revnakoğlu’na gelelim. Dervişler, hayata, hayatta olup biten olaylara bakarken  “celâl içre cemal vardır” ilkesini esas alırlar. Yani onlara göre büyük sıkıntılar, içlerinde güzelliğin tohumlarını da barındırırlar. Bir diğer ifade ile gül ile diken hayatta her zaman yanyanadır. Sadece dikeni görmek bizi kötümserliğe,  umutsuzluğa, sadece güle odaklanmak ise bizi gevşekliğe, şımarıklığa, vurdumduymazlığa sevkedebilir. Onun için dervişler en olumsuz ve can sıkıcı  olaylardan bile bahsederken söyleyeceklerini söyler  söyleyemedikleri için  birileri hakkında ileri geri laf etmez, kusuru kendinde arar ve  sözü şöyle bağlardı: Sırr-ı kader azizim..  Tekkeleri sırlanan insanların bir kısmı da düşüncelerini Üsküdar Rifâî Debbağlar tekkesi şeyhi Hayrullah Taceddin Efendi  ile birlikte  şöyle ortaya koyuyordu:

Tekyeler mesdûd diye ârif olan çekmez elem

Tekye-i iklim-i lâhût her zaman meftûhtur.

Otuzlu kırklı yıllarda İstanbul’un tarihini yazmak kolaydır. Hele çeşmelerden, sebillerden, yalılardan, konaklardan, Ramazan eğlencelerinden, surlardan tiyatrolardan  bahsetmek daha da kolaydır. Medreselerden bahsetmek isterseniz biraz duraksamanız gerekir, hele tekkelerden bahsedecekseniz, tekkelerin son şeyhlerinin fikirlerini, yorumlarını aktaracaksanız biraz daha durup düşünmeniz, ince eleyip sık dokumanız  gerekir. Mesela bu kurum ve kişiler hakkında konuşup yazacaksanız bazı kelimelerin yerine farklı kelimeler bulmanız cümlelerinizi ona göre kurmanız gerekebilir. Çünkü  mezkur kanun bazı kelimelerin kullanımını dahi yasaklamıştır.

1930’lu yıllarda sadece siyasiler değil elinde kalem olan herkes tekkelerin aleyhindedir. Lehinde yazabilen tek kişi Osman Nuri Ergin’dir. Beş ciltlik Türk Maarif Tarihi’nde bu kurumların mazideki bazı müsbet faaliyetlerinden çok dikkatli bir uslubla bahsetmiştir. Zaviyelerin Osmanlı toplumunda oynadığı müsbet rolü , arşiv belgelerine dayanarak  Vakıflar dergisi’nde yayınlanan uzun bir makale ile 1942 yılında ilk defa anlatan zat ise  Prof. Dr. Ömer Lütfi Barkan’dır.

Tekkeler sırlandığında Revnakoğlu  13 yaşında Galatasaray Lisesi öğrencisi olan bir çocuk, Harf inkılabı olduğunda 16 yaşında bir delikanlıdır. Konjoktürel şartlara uygun olarak horlanan, kimsenin yanından bile geçmek istemediği  tekke kültürü ile ilgili her şeyin yok olup gittiği bir dönemde o, bu kültürün bütün unsurlarını tesbit etmek için kolları sıvadı. Resmî görevinin de buna imkan vermesiyle birlikte bizim “celâl içre cemal” ilkesinin tecellileri  bir bir gözükmeye başladı. Metruk tekkelerin, mahzun şeyhlerin, ketum dervişlerin, çökmekte olan tekke ve türbelerin  fotoğraflarını çekmeye başladı. Bu zor zamanda son temsilcilerle konuşmaya ve onları konuşturmanın yollarını aramak için yollara düştü. Bir anlamda “Fincancı katırlarını ürkütmeden” din ve kültür tarihinin peşine düştü. Bu çok önemli  ve aynı zamanda çok zor bir mesele idi. Çünkü 1925 de cereyan eden Şeyh Sait ve 1930 da patlak veren  Menemen Olay’ından sonra kimse konuşmuyor, konuşamıyor, konuşmak istemiyordu. Revnakoğlu’nun bu mühim ve “tehlikeli” bilgileri tek tek  toplarken, ilgililerle mülakatlar yaparken “karşılıklı güven ortamı”nı nasıl oluşturduğunun detaylarını  bugün  bile tam olarak bilemiyoruz. Ama şunu biliyoruz: Yazarımız doğduğu günden beri tekke atmosferiyle, tarikat dünyasıyla, erenler sohbetiyle iç içedir. Kendi ifadesiyle “göbeği dergâhda kesilmiştir.” Ama  İçinde bulunduğu hukukî vasatın da şuurundadır. Dikkatsizliğin sebep olacağı bir “trafik kazası” hem onun hem de anlamaya ve kamuoyuna anlatmaya çalıştığı insanların başını derde sokabilirdi

XX. yüzyıl, bütün dünyada tarihî şehirlerin ve yapıların  en şanssız yüzyılıdır denebilir. Avrupa şehirleri iki dünya savaşı ile kendi kendini  adeta yok ederken bizimkiler de bazan Hicaz bölgesinde olduğu gibi dinî/mezhebî anlayış sebebiyle bazan da işgal, ihmal, ihtilal, zorunlu nüfüs hareketleri ve diğer sebeblerle bir çok mimarî değerimizi/belgemizi kaybettik. 1927 tarihli kitabelerle, 1928 tarihli harflerle ilgili kanunlar bunun tuzu biberi oldu. Bu açıdan elimizdeki eserde yer alan insan, kitabe ve yapı fotoğrafları da kültür tarihimiz açısından çok önemlidir. Çünkü büyük çoğunluğunun yerinde bugün yeller esiyor. Bu arada son elli yılda köyden kente göçün ağır faturasını ödemeye başladık. Plansız şehirleşmenin getirdiği/getireceği afetlerden bir kısmının henüz farkında bile  değiliz.

Sadece İstanbul mu?

Eser doğrudan İstanbul hatta Fatih ile ilgili görülüyorsa da   dolaylı olarak bütün İstanbul ve Osmanlı  şehirleriyle yakından  ilgilidir. Bu açıdan yazarın müstear isimlerinden biri dikkat çekicidir: Erzurumiyatcı. Erzurumlu İbrahim Hakki Ve Marifetnâme isimli eseri 1961 yılında basılmıştır. Türk İslâm Aleminde Tarikatlar Tarihi isimli eseri aylık fasiküller halinde Haziran 1966 tarihinde yayımlanmaya başlamış ancak ikinci fasikül son fasikül olmuştur. Onun eserleri  Buhara Bursa Bosna  hattı ile ilgili dikkat çekici bilgileri ihtiva ettiği gibi Kırım Kastamonu Kahire çizgisine de zaman zaman  ışık tutmaktadır. Kitapta yaklaşık üçyüz defa geçen Üsküdar’ın yanında  Üsküp Rifâî tekkesinin şeyhi  Yahya Kemal’in üstadı Sadeddin Efendi hakkında da geniş bilgi bulabilirsiniz. Arayanlar Sivas Kongresinin mimarlarından biri olan, 22 lehçesiyle birlikte Hintçe, Arapça, Farsça, İngilizce, Fransızca, Almanca bilen Şeyh Abdullah Haşimî ve halifeleri hakkında da geniş ve renkli bilgiler bulabilirler. (c.5, s. 2212-2215)

1977 yılından beri yaşadığımız ve bu eserde 110 defa ismi geçen Bursa örneğini açarak  konumuza devam edelim.

677 sayılı kanun çıktığında Niyazı-i Mısrî tarafından Bursa’da kurulan dergâh’ta  Şemseddin Mısrî postnişin idi. O da Bursa kültür tarihini aydınlatmak için ter döken ariflerden biridir.  Bursa’nın camilerine, medreselerine, tekkelerine, mezarlarına, türbelerine, şairlerine..ayrı ayrı eserler tahsis etmiştir. Şemseddin Mısrî (Ulusoy )1936 yılında vefat ettiği için kendisinden fazla istifade edememiştir. (bk. c.1,s,346) Fakat  oğlu Fehameddin Efendi ile tanışmış , onun  aracılığıyla Şemseddin Efendi’nin kardeşi , Bursa Seyyid Usûl dergâhı son postnişini  Ali Haydar Efendi’den bilgi almıştır. Bu bilgiler sadece Bursa ile de sınırlı değildir. Ali Haydar Efendi, İstanbul Koska’da Abdüsselâm nâm-ı diğer Kovacılar dergâhı şeyhleri  için bildiklerini uzun bir mektup halinde 1953 yılında Revnakoğlu’na  iletmiştir. (c. 5,s. 2081)

Fehâmeddin Efendi  mektubun sonuna şu notu düşmüştür:

Efendim,

Emr-i âlileri üzere istediğiniz malümatı amcama yazdırttım. Hak erenler kolaylıklar ihsanıyla eserin tab’ına muvaffak olursunuz. Ahlâfa büyük hizmetiniz alacaktır. Hürmet ve muhabbetlerimi bilvesile takdim ederim efendim.

Mehmed Fehâmeddin el- Mısrî

*

Din, ilim, irfan ve kültür hayatının sacayağı olan cami, medrese ve tekke ile   bu kurumların sorumlusu olan imam, müderris ve şeyhlerle ilgili başka  hiçbir kaynakta bulunamayacak olan bilgileri bu eserde bulmak mümkündür. Acı bir gerçek te şudur: Tarikat ehli olmak 1925’ten önce makbul, sonra makhûr olduğu için Revnakoğlu’na güvendiğinden dolayı dervişliği hakkında bilgi veren bazı mühim  şahsiyetler kendilerinin vefatına kadar sözkonusu bilgilerin saklı tutulmasını taleb etmişlerdir. (Mesela bk. c. 1, s, 148)

Elli yıldan beri İstanbul’un  kültür tarihi ile ilgilenen herkes “Revnakoğlu Arşivi” ile gıyaben tanışmış, en azından ismini ve önemini duymuştur. Fakat bu giyâbî tanışmayı vicahiye çevirenlerin çoğu süküt-i hayâle uğramışlardır. Çünkü arşiv –tasavvuf terimleri gibi- kendini hemen ele vermeyen bir bilgi hazinesidir. Bu hazinenin resmî varisleri olmadığı için evden Divan Edebiyatı Müzesi’ne oradan Süleymanıye kütübhanesi’ne taşınırken bir kısmı kaybolmuş bir kısmını “açgözler” bir kısmını da “açıkgöz”ler götürmüştür. İfade etmek gerekir ki Revnakoğlu’nun kaleminden çıkan harflerin ve kelimelerin bir kısmı şifre gibidir. Usûlüne uygun tam bir tasnifinin yapılamamış olması da başka bir meseledir. Onun için bugüne kadar bu ağır yükün altına kimse tek başına girmeye cesaret edememiştir. Bazı akademisyenler dibnotlarını zenginleştirmek için alabildiği üç-beş bilgi kırıntısı ile yetinmek zorunda kalmıştır.  “Birlikte yapalım” düşünceleri de  bugüne kadar netice vermemiştir.

Ne demişler: Her şeyin bir vakt-i merhûnu vardır.

Revnakoğlu’nun vefatından bir sene sonra doğan bir zat; bir dil ve kültür tarihi uzmanı bu yükün altına girdi ve tek başına bu yükü kaldırdı. İstinye Üniversitesi öğretim üyesi  Prof. Dr. Mustafa Koç’a yardımcı olan herkese bu topraklarda yaşayan insanlar olarak teşekkür borcumuz vardır. Ali Özcan, Büşra Avşar, Ubeydullah Kısacık, Ahmet Emre, Mikail Cengiz..Mustafa Hoca, eseri yeni harflere aktarmakla kalmamış ilave metinlerle  okuyucunun önünü açmış, eserden istifade etmeyi en üst seviyeye  çıkarmanın yollarını aramıştır. Revnakoğlu’nun hayatı, çevresi ve eserleri ile ilgili 160 sayfalık bölüm ise  esere ayrı bir zenginlik katmıştır.

Bu muhteşem eseri beş cilt halinde şanına layık, revnaklı bir şekilde bastırarak ilim ve kültür dünyasına sunan Fatih Belediyesi Başkanı M. Ergün Turan ve ekibine de müteşekkiriz. Bu eserle birlikte İstanbul tarihinin, kültür tarihinin, tasavvuf tarihinin bilinmeyen bir çok konusu aydınlanmış, yakın tarihin bazı meçhul kahramanları malüm olmuş, Dersaadet’in tarihi ile ilgilenenlerin işi kolaylaşmış, tarihten ders almak isteyenlere ise büyük bir kapı aralanmıştır.

Son olarak şöyle bir cümle kuralım: İbnülemin Mahmud Kemal Son Asır Türk Şairleri’ni yazmasaydı Türk Edebiyat tarihinin son yüzyılı ile ilgili bir çok bilgi ve belge tarih sayfalarına intikal edemeyecekti. Aynı şekilde Revnakoğlu’nun  erenlerin himmeti ile ortaya koyduğu bu emek, sabır ve gayret dolu  eseri de özellikle tasavvuf tarihinin bu coğrafyada kaybolup gitmekte olan pek çok yadigârını tesbit etmiş, başka kaynaklarda bulunamayan dikkat çekici bilgileri  kayıt altına almıştır. İlk defa burada yayınlanan “Hatırat”, ilk defa burada kisve-i tab’a bürünen mektuplar, risaleler vardır. 2500 sayfalık eserden sadece bir not aktaralım: Beylerbeyi Bedevî Tekkesi son şeyhi hattat Mehmet Ramî Efendi yazdığı Tevrat’ı büyükelçilik yoluyla Roosevelt’e, İncil’i Churchill’e, Kuran-ı Kerim’i de Mısır/Tanta’da Hz. Pir Ahmed Bedevî tekkesine göndermiştir. (c. 3, s. 1113)

Eseri dikkatle okuyanlar son yüzyıl itibariyle tekkeleri ve dervişleri itibardan düşürmek için  bazan  “bir hırka bir lokma” hikayesiyle, bazan “İslam’da tarikat yoktur” teranesiyle bazan başka  “ninni”lerle uyutulanları uyandırabilecek bir zenginliğe sahiptir. Din ve kültür tarihimizin önemli bir bölümünü oluşturan tekke kültürü ile  ilgili meselelere yazarımızın  tarafsız olarak baktığını görmek isteyenler ise  3. cildin 1214-1215. sayfalarını okumalıdırlar.

Şimdi, 23 Eylul 1968 günü İstanbul’da vefat eden dervişimizin mezar taşı için dostlarının kaleme aldığı metni okuyalım:

“HÛ Kâffe-i turuk-i aliyye erbâb-ı meclûbundan olup ömrünün kırk yılını İstanbul mezarları ve tekâyâsını araştırmakla geçirip neşredemediği İstanbul Tekkeleri Tarihi’nin müellifi şâir, edib, natuk, hatip, nükteperdâz, rind, derbeder,  muharrir, münekkid, müverrih, aktör, üstâd Cemâleddin Server Revnakoğlu burada medfûndur. Ruhu şâd u handân ola”

Son cilve şöyle: Ömrünü adeta mezar taşı kitabelerini okumakla geçiren bir insanın mezartaşına işlenmek üzere kaleme alınan bu metin, taş ustasının “çok uzun oldu, taşa sığmaz” gerekçesiyle yazılamadı.

Sırr-ı kader.

*

Artık bu  revnaklı kitap için bir tarih düşürmenin zamanıdır:

Cemâle nâzır bir âdemoğlu

Celâle hâzır bir Serveroğlu

Çıktı üçler tarihin söyledi:

“CEMÂLÜDDİN SERVER REVNAKOĞLU”   2022

*

Rahmetle ve gönülden düalarla anılmak ne güzel şey!

İstanbul’un İç Tarihi’ nin içine dalabilmek ne güzel şey!