Ömer Lekesiz: Şemseddin Sâmi’den Yahya Kemal’e medeniyet

Şemseddin Sâmi’den on yıl önce vefat eden James W. Redhouse Müntehabât-ı Lügât-ı Osmaniyye’sinde medeniyet kelimesi hâlâ “Şehrîlik, şehrî olmak” şeklinde anlamlandırılırken, Şemseddin Sâmi bu kelimeyi ilk defa şöyle tanımlar:

“Ulum ve fünûn ve sanayi ve ticaretin semerâtından bihakkın istifade ile hüsnühâlde ve refah ve asayişte yaşayış, hazariyyat, terakki: medeniyete nail olan ümem; eski zaman medeniyetleri, Avrupa medeniyeti.”

Şemseddin Sâmi, bizdeki gibi Avrupa’da da 18. yüzyılın sonlarında tedavüle giren civilization, civilise-r, kelimelerini yine bu minvalde anlamlandırır. Örneğin ona göre civiliser “Medeniyete îsal etmek, temdin etmek; nazikleştirmek, kabalığını gidermek, dövmek, te’dib etmek; (…) hadâriyete nail olmak, temeddün etmek…” demektir. (Resimli Kâmûs-ı Fransevî, Haz.: Şerif Eskin, TÜBA Yayınları, Ankara 2017)

Mezkur kelimenin serüveni buraya dayanınca, münevverlerin düşüncelerini bu yeni tanım üzerinden beyan etmeleri sanki kaçınılmaz olur. Filibeli Ahmed Hilmi 1910’da “Avrupa medeniyetinin içyüzünden, bu medeniyetin istikbalinden, düvel-i muazzamanın âlem-i İslâm’a karşı siyasetinden, her devletin siyaset-i mahsûsasından bahseden bir eser” olarak Yirminci Asırda Âlem-i İslam ve Avrupa Siyaseti adlı bir risale yayımlayacak, 1908 yılında yayın hayatına başlayan Sırât-ı Müstakîm’de Şemseddin Sâmi’nin kullandığı terakkî kelimesinin içi Müslümanca bir bakış açısıyla doldurulmaya çalışılacak, Mehmet Akif ise 1912’de,

“Sırr-ı terakkînizi siz,

Başka yerlerde taharrîye heveslenmeyiniz.

Onu kendinde bulur yükselecek bir millet;

Çünkü her noktada taklîd ile sökmez hareket.

Alınız ilmini Garb’ın, alınız san’atını;