Prof. Dr. Nimetullah Hafız: Balkanlarda Bulunan Mehmet Âkif Ersoy’un Bir Özgün Yazma Eseri

Tarih boyunca, Osmanlı İmparatorluğu idaresinde bulunan oldukça geniş bölgelerde; beş yüz­yıl içinde yürütülen savaşlar ve siyasî, sosyal, kültürel, idarî gibi ilişkiler sayesiyle Türk kültü­rünün her alanında, özellikle bilim, din, edebiyat ve dille ilgili oldukça yeni buluşlar, geliş­meler, etkileşmeler olmuş ve bunlar hakkında binlerce eserler yazılmıştır. Bunların bazıları zamanla yayınlanmış, bazıları ise yazma eserler olarak günümüze kadar korunabilmiştir. Bu yazmaların çoğu günümüzde, başta Türkiye Cumhuriyeti olmak üzere, dünyanın tüm kütüp­hanelerinde değerli eserler olarak korunmakla bazıları zaman zaman günümüz Türkçesiyle yayınlanmaktadır.

Türk edebiyatına gelince bir sürü yazma edebi eserler sayesiyle oldukça sayıda yazma tez­kireler de yazılmıştır. Bu tezkireler sayesinde bini aşkın Türk yazarı ve onların çeşitli konu­larda yazmış oldukları eserleri ortaya atılmıştır. Bu yazmalara dayanarak Adnî’nin “Gülşen-i şuarâ” (1563-64), Âşık Çelebi’nin “Masâirü’ş-şu’ara” (1566-67), Fatîn’in ”Hâtimetü’l-âşâr”, Ha- san Çelebi’nin “Tezkiretü’ş-şuarâ” (1585-86), Lâtifî’nin “Tezkire-i Lâtîfî” (1546-47), Rızâ’nın “Tezkiretü’ş-şuarâ” (1640-41), Selîm’in “Tezkiretü’ş-şuarâ” (1897-98), Şehî’nin “Hest-Bihişt” (1537-39),¹ Alî Emîrî’nin “İşkodra Şairleri”² ve günümüze kadar bulunup yayınlanan daha başka tezkireler yazılmıştır. Bu tezkirelere sayesiyle Dünya Türkologları Hammer,³ Gibb⁴ ve Babinger⁵ gibi daha birkaç dünya Türkoloğu da tüm Osmanlı İmparatorluğu bölgelerinde Türkçe, Arapça ve Farsça eser yazmış olan bir sürü Türk yazarını birkaçar ciltli eserleriyle bir araya getirmişlerdir.

Osmanlı İmparatorluğu döneminden kalan tezkireler ve Avrupa Türkologlarının yayın­lamış oldukları birkaç ciltli eserler örnek alınarak bu yüzyıllarda Bosna Hersek’te de böyle bir araştırma ve derleme girişimlerinde bulunmaya başlanmıştır. İlk olarak Dr. Savfet Bey Başagiç ”Bosnjaci i hercegovci u islamskoj knjizevnosti (İslam Edebiyatında Bosnalılar ve Hersekliler)”⁶ adlı eserini basmıştır. Daha geç, yani 30 yıl sonra Dr. Hazim Şabanoviç “Mus- limanska knjizevnost u Bosni i Hercegovini na orijentalnim jezicima (Şark Dillerinde Bosna Hersek Müslümanlarının Edebiyatı)” adlı bu monografi kitabında 275 sairin biyografilerine yer verilmiştir.⁷ Daha geçlerde, aynen Bosna Hersek’te Dr. Fehim Nametak da “Pregled knji- zevnog stvaranja bosansko-hercegovackih muslimana na turskom jeziku (Bosna-Hersek

1. Tahsin BANGUOĞLU, Türk Şuara Tezkireleri, İstanbul, 1930.
2. Hakan T. KARATEKE, İşkodra Şairleri ve Ali Emiri’nin Diğer Eserleri, İstanbul 1995.
3. Joseph HAMMER-PURGSTALL, Die Geschichte der Osmanischen Dictkunst, I-IV, Pest, 1836-1838; 1840-1848.
4. E. J. W. GIBB, A history of Ottoman Poetry, vol-IV, London 1901
5. Franz BABINGER, Die Geschichsschreiber der Osmanen, Leipzig: Otto Harrassowitz, 1927.
6. dr. Savfet Bey BASAGIC, Bosnjaci i hercegovci u islamskoj knjizevnosti, Sarajevo 1912, 2. 1986, pp. 172.
7. Dr Hazim ŞABANOVİÇ, Knjizevnost muslimana Bosne i Hercegovine na orijentalnim jezicima, Sarajevo 1973, s. 464­ 465.

Müslümanlarının Türk Dilinde Edebi Yaratıcılığına Bir Bakış)” adıyla yayınladığı kitabında daha birçok bilinmeyen Türk şair ve eserleri ile ilgili yeni bilgiler eklenmiştir.

Bu eserler örnek alınmakla Dr. Vanço Boşkov da “Osmanlı İdaresi döneminde Makedonya’da Yetişen Türk Şairleri” adlı yazısını “Makedonya Tarihi” kitabının II. Cilti’nde yayınlamakla Makedonya’da da yetişmiş olan birkaç şair hakkında kısaca bilgiler vermiştir.

Kosova’ya gelince, bu yöndeki çalışmalar, Makedonya’ya nazaran daha sevindiricidir. Bu bölgede Prof. Dr. Hasan Kaleşi “Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda (Türk- ler Döneminde Kültür Merkezi Olarak Prizren)” adlı eserinde birçok Kosova şairinden söz etmektedir.⁸ Biz de bu bilgileri genişletmek için var gücümüzle bu çeşit çalışmalara devam etmekle görevimiz, ilk olarak, günümüze kadar korunabilen yazma eserleri derlemek oldu. Bu derleme etkinliği sayesiyle günümüze kadar 200’ü aşkın cönk ve mecmua ile birlikte günümüze kadar çok sayıda bilinmeyen divan, birkaç tezkere ve yazma güldeste (antoloji) elimize geçti. Divanların bazıları son yıllarda basından çıktı, bazısı ise yayınlanmak için fırsat beklemektedir. Günümüzde hazırlanmakta olan üç güldeste ve birkaç tezkirenin yayınlan­masıyla Balkanlarda daha çok sayıda bilinmeyen Türk şairinin eserleriyle birlikte mahlâsları da ortaya çıkacağına inanmaktayız.

Biz bu yazma eserlerin bir araya getirilmesi projesini şahsen hazırladık ve bu etkinlikte 40 yıl­dan fazla bulunduk. En çok elimize geçen yazmalardan cönk ve mecmualar oldu. Bu tür yaz­malar XVII. , XVIII. ve XIX. yüzyıllarda yazılanlardır. Bunların içlerinde çok sayıda türkü, kalen­deri, varsağı, semai, koşma, nazire, ilahi, nefes, gazel, muamma, destan gibi daha çeşit çeşit halk edebiyatı metinleri bulunmaktadır. Bu yazmalar sayesiyle bir sürü Balkan Türk halk şairi de ortaya atılmıştır (Ferkî, Feza’î, Pür-dilî, Şemsî, Savfet, Murâtî, Fikrî, Mustafâ, Fetâ, Yaşar Hâfız, Şefkî Sudânlı, Seyhî... gibi). Aralarında elimize geçen bir sürü divan da bulunmaktadır. Bun­ların bazılarının Mesîhî, Levnî, Nûhî, Sûzî, Nehârî, Bahârî, Azmî Dede, Baba İbrâim, Muharrem. Tecellî, Ümmî Sinân, Mehmed Tâhir gibi yazarların Kosova yazarları oldukları bilinmektedir.⁹ Fakat Mâhir, Nazmî, Mevzûnî, Fakîrî, Yârî Sırrî,, Zaptî, Rabbî, Nazîfî, Şevket, Muhtâr, Vehbî, Şeyh Alî, Sâdî, Ragîb, Şükrî, Saffîi, Baba İbrâhim, Muharrem, Muhammed Baba, Durak, Sâdık, Seyfî, Hakikî, Zarîfî Baba, Cehdî, Bîçâre, Selîm, Besim, İlhâmî Şerîf, Şâhî, Seyyid ve bunlara benzer daha bir sürü yazarların nereli oldukları haklarında henüz kesin olarak bir bilgi edinemedik.

Bu eserler arasında Prizrenli Ömer Lûtfî’nin altmıştan fazla özgün eseri bulunmaktadır. Bu şair hakkında günümüze kadar oldukça yazı yayınlanmıştır. Ayrıca Prof. Dr. Tacida Hafız’ın yayınlamış olduğu “Ömer Lütfi’in Eserlerinden Seçmeler” ve “Divan-i Ömer Lütfi” adlı iki kita­bı da basılmıştır. Bugünlerde hazırlamış olduğu “Hilliyetü’l-Ekâbir” adlı kitabının da yakında çıkması beklenmektedir. Bu değerli şairin hayatının son günlerinde yazdığı “Üsküp’te Neşro­lunan Sosyalist Fecri Gazetesinin Târîh-i İntişârı”, “Mev’ize”, ve “Belediye İntihâbına Bir Nazar” adli üç küçük şiiri de geniş çizgili bir mecmuanın orta sayfalarında bulunmuştur. Lûtfî’nin bu şiirleri taranırken bu mecmuanın ilk sasayfalarında Mehmet Âkif Ersoy’un üç, son sayfalarında ise ayrıca bir şiirinin yazılmış olunduğunu gördük.

8. Dr. Hasan KALESHİ, “Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda”, Albanoloska istrazivanja, Pristina,1962, s. 91-115. ve “Kosovalı Türk Yazarlarıyla İlgili Bilgiler”, Tan, Priştine, 14.-21. XII.1972, s. 6
9. Nimetullah HAFIZ, “Dosadasnji rezultati istrazivanja knjizevnosti Kosova na orijentalnim jezicima”, POF (Prilozi zaorijentalnu filologiju), 39/1989, Sarajevo 1990, s. 193-199.

Şimdi bu bildirinin belkemiği olan bu mecmuadaki şiirlere geçiyoruz. Bu yazma eser 10 X 15 sm. boyutlu ve 90 sayfalı küçük bir mecmuadır. Mecmuanın sayfa numaralarana bakarak yazılmış olan şiir 9. sayfadan başladığı anlaşılmaktadır. Bu sayfadan bu şiirin yırtılan önce­ki 8 sayfandaki şiir satırlarının kaybolduklarını görmekteyiz. Bu sayfalar elimizde olmadığı için bu sayfalarda Mehmet Akif’in hangi şiirinin yazıldığı henüz kesin olarak anlaşılmamak­tadır. 9-10 sayfasının da üst ve alt kısmı yırtılıp kaybolmuş, fakat şiirin öteki dizelerinden, bu şiirin “Süleymâniye Kürsüsünde (-Kardeşim Fâtih Hoca’ya-)” şiirinin olduğu anlaşılmaktadır. Bu şiirin 10. sayfadaki 26 dizesinin mürekeple yazıldıktan sonra devamında dört sayfadaki dizelerin (s. 11-14) kurşun kalemiyle, 15. sayfadan son 45. sayfaya kadar öteki dizelerin ise siyah mürekeple yazılmış bulunmaktadır. Yazısız 46. sayfadan 50. sayfaya kadar yine kurşun kalemiyle “Dervas” şiiri yazılıdır. Yine boş olan 51. sayfadan sonraki 52. sayfada parantez için­de “Safahât”, onun altında “Hakkın Selleri”, yine bunun altında “Üçüncü Kitap” ve bunun da altında “Bi-ismillahirrahmanirrahim” le başlayan Arapça “Hadis-i Şerif” ve altında da Türkçe tercümesiyle ondan sonraki dizeleri 53. sayfadan 56. sayfadaki dizeler menekşe mürekeple yazılıdır.

Mehmet Akif’in bu şiirleri iki sütün halindedir. 57. sayfadan 70. sayfaya kadar yukarıda söz ettiğimiz Ömer Lütfî’nin kendi eliyle yazdığı en yeni üç şiirinden sonra 93-94. sayfada yine Mehmet Akif’in aynen kendi eliyle menekşe kurşun kalemiyle yazmış olduğu “Pek Hâzin Bir Mevlid Gecesi” şiirinin özgünüdür.

Biz bu şiirleri okurken, bir şiirinin başlığında ve iki şiirinin sonunda “Mehmet Akif” imzasını gördüğümüzde bu şiirlerin bizim bildiğimiz Mehmet Akif’in olduğunu ve bu şiirleri ve imza­larını, hemen tüm yayımlanan kitaplarda özgün şiirlerle ve imzalarıyla karşılaştırdığımızda, bu yazma mecmuanın özbeöz Mehmet Akif’in eliyle yazıldığı ve imzalandığı sonucuna vardık.¹⁴ Bunla hemen sonra bu özgün mecmuanın Kosova’ya nasıl ve ne şekilde taşındığı bir soru ortaya çıktı. Uzun bir araştırma yaptıktan sonra sonunda şöyle bir sonuca vardık:

13. I. 1870 tarihinde Prizren’e yakın Rapçe köyünde doğan verimli ve değerli Prizren yazarı Ömer Lütfi Prizren’de iptidâiyye ve rüşdiyyeyi bitirdikten sonra 1887 yılında İstanbul’da Fâtih Medresesi’ne kaydını yaptırır ve o zaman İstanbul’da tahsil görürken bir sürü Türk şairleriyle tanışır, onların eserlerini takip eder ve hatta Tevfik Fikret, Recaizade Ekrem, Hersekli Arif Hik­met, Nigâr Hanım gibi ad yapmış şairlerle ilgili şiirler yazar ve Zâti, Bâki, Leylâ Hanım, Sezâi, Hüsamettin Uşaklı gibi birçok şairin şiirlerini de tahmis eder. İlk olarak Sultan Abdülhamit II. ile ilgili birkaç övücü şiirini “Fen ve Edep” ve “Tercüman-ı Hakikat” gazetesinde yayınladı­ğı nedeniyle Sultan’ın sempatisini celbeder fakat daha geçlerde İlân-i Meşrutiyet’den sonra Abdülhamit Han’ın mebusaneyi kapatmak istediği süre (1892-1893) Jöntürkler yardaşı oldu­ğundan bir korku içinde 1901 yılında Kahire’ye gidip Al-Azhar Üniversitesine kaydını yaptı­rır ve sonunda mezun olur. Kaire’de okul sıralarında iken Yemen’den tahsil görmeye gelen Şeyh Seyyid İdris’le tanışıp arkadaş olur. 1907 yılında Prizren’e döner ve oradaki İttihad ve Terakki Genç Türk Kulübü’nün başkanlık görevinde bulunur. 1911 yılında Yemen’de Osmanlı İmparatorluğu’na karşı ortaya çıkan ayaklanma ve bu ayaklanmayı yürüten Şeyh Seyyid İdris olduğu nedeniyle, Türkiye dahiliye nazırı Talât Paşa, Ömer Lutfi’yi davet ederek Yemen’e git­mesinin yol masraflarını sağlar ve orada Şeyh Seyyid İdris’le görüşüp ondan Arap ulusunun bu isyanla Osmanlı İmparatorluğu’ndan ne istedikleri hakkında bilgi alınması için görevlen­dirilir. “Yemen Seyahatnâmesi” adlı bu yazma eser elimizdedir. Tahminlerimize göre, Ömer Lütfi Yemen’e ya gidişte, ya da dönüşte İstanbul’da veya Edirne’den geçerkek Mehmet Akif’le karşılaştıklarında, Akif 1911 yılında yayınladığı ilk Safahat kitabından sonra karaladığı bu şiirlerini bulunduğu bu özgün defterciğini hediye ettiği düşünülebilir.

Elimizde olan yazmaları gözden geçirirken, 1950 yılında eski hurufatla yazılmış ve ilk sayfa­ları eksik olan, aynen böyle küçük bir defter elimize geçti.¹⁵Bu mecmuada tarihle ilgili birkaç düzyazı not bulunmaktadır. Bu kayıtları yazan Ömer Lütfi’nin müridi olan ve onun birkaç eserini kopyalayan İpekli Salih Çavoli’dir. Mecmuanın ilk sayfasında şunlar yazmaktadır:

“...Türkün lisanını istediği şekle koymuş. Akif mütevazi’ fakat deniz gibi coşan bir şairdi. İstklâl Marşı, tarihimizin sahifelerinde altın yazısıyle yazılacaktır. Akif hayalet ile uğraş­mamış, vatan için ölen Mehmetciklerin hakkında yazdığı “Çanakkale Şiiri”ni hangi şair Mehmet Akif gibi yazabilmiştir?

Mehmet Akif’in namını hürmetle anarız. Na’şını taşıyan tabut al bayraklarla donanıp kabre indirilmiştir. Mehmet Akif’in na’şı ile o toprak iftihar etse sezadır. O büyük adam, o büyük şair ölmemiş, sine-i millette diridir. Yalnız Türk şairi değil İslam şairidir. İleride onun heykeli yapılacaktır.

27. XII. 1950.                                                                                  İpekli Salih Çavoli

1951 yılında Türk dilinde eğitim başladığında Türk dilinde dergiler ve ders kitapları Kosova’ya getirilmeye ve bu yayınlar vasıtasıyle Türkiye Cumhuriyeti edebiyatı tanıtılmaya başlanır. Özellikle ilkokul I. sınıftan VIII. sınıfa kadar yayınlanan okuma kitaplarının hemen hepsin­de birçok Türk şairinin birer veya birkaç eseri yayınlanmaya başlanır ve okul törenlertinde veya diğer merasimlerde onların şiirleri okunurdu. Hatırladığımız kadarıyla 1955 yılında bir bayram vesilesiyle hazırlanmış olan bir müsamerede Türk dili öğretmenimiz Ömer Mısırlı ilk olarak Mehmet Akif’in yazmış olduğu “Milli Marş”ının beş kıtasını iki gün içinde ezberleme­mizi görevlendirmişti. Henüz 3-4 yıl Türkçe okumaya başladığımız nedeniyle bu şiirin çabuk ezberlenmesi bize kolay değildi, fakat iki gün sabah kalkar kalkmaz gecenin on ikisine kadar hiç durmadan okumakla ancak ezberleyebildik. Böylece bir okul günü merasiminde henüz dört yıl önce Türkçe eğitime başlayan öğrencilere ve onların ebeveyinlerine bu büyük Türk şairinin Türk Milli Marşını ilk olarak söylemiş olduk. O zamanki heyecan, gurur, sevinç milli duygularımızla, şimdi bile, hatta o zamankinden birkaç kat daha fazla duygulanmakta ve gururlanmaktayız.

Mehmed Âkif, Âsım ve Gençlik, 2015

Kitabın tamamı: https://kitap.tyb.org.tr/kitap/asim.pdf 

Kaynakça

ABDULKADİROĞLU, Yrd. Doç. Dr. Abdulkerim - ABDULKADİROĞLU, Nuran, Mehmet Âkif Ersoy Hakkında Ya­zılanlar, Ankara 1990,

ABDULKADİROĞLU, Yrd. Doç. Dr. Abdulkerim - ABDULKADİROĞLU, Nuran, Mehmet Âkif Ersoy’un Makaleleri, Ankara 1990,

AŞIKFERKİ, Ümran, “Şem’î Divanı”, Prizren 2006.

AYDIN, Mehmet, 17. Yüzyıl Divân Şairlerinden Vecdî (Abdülbaki) Divânı” Prizren 2003.

BABINGER, Franz, “Die Geschichsschreiber der Osmanen”, Leipzig: Otto Harrassowitz, 1927.

BANGUOĞLU, Tahsin, Türk Şuara Tezkireleri, İstanbul, 1930.

BASAGIC, dr. Savfet Bey ”Bosnjaci i hercegovci u islamskoj knjizevnosti” Sarajevo 1912, 2. 1986, pp. 172.

BOSKOV, Vanco, “Islamska kultura vo Makedonıja”, İstorija na Makedomskiot Narod, I. kitap, Skopje, 1969, s. 315-323.

ÇAVOLİ, İpekli Salih, Yazma mecmua,

ÇETİN, Mehmet, İstiklâl Marşı ve Mehmet Âkif Ersoy, Ankara 2003,

ÇETİN, Mehmet - ÇİFTÇİGÜZELİ, Mehmet Cemal, Mehmet Âkif Ersoy Albümü, Ankara 2002,

ÇİFTÇİGÜZELİ, Mehmet Cemal - ÇETİN, Mehmet, TBMM’de İstklâl Marşı ve Mehmet Âkif, Ankara 2002

ÇİFTÇİGÜZELİ, Mehmet Cemal - ÇETİN, Mehmet, TBMM’de İstklâl Marşı ve Mehmet Âkif, Ümraniye 2011, EMİRİ, Ali, İşkodra Şairleri, 2011, Ankara

ERSOY, Mehmet Âkif, Firaklı Nâmeler - Akif’in Gurbet Mektupları, Haz. Ömer Hakan Özalp, İstanbul 2011, ERSOY, Mehmet Akif, Yazma mecmua,

ERSOY, Mehmet Akif, Safahat, Ankara 2008,

ERSOY, Mehmet Akif, Safahat, Ankara 2009,

GIBB, E. J. W, A history of Ottoman Poetry, l - IV, London 1990-1909.

HAFIZ, Nimetullah, “Dosadasnji rezultati istrazivanja knjizevnosti Kosova na orijentalnim jezicima”,

POF (Prilozi za orijentalnu filologiju), 39/1989, Sarajevo 1990, s. 193-199.

HAFIZ, Nimetullah, Hacı Ömer Lûtfü’nün Tarihi Eserleri, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, II. Cilt, Ankara 1981, s. 1215-1222,

HAFIZ, Nimetullah, Prizrenli Tecelli Divânı, Prizren, 2012.

HAFIZ, Tacida Zubceviç, Neoklasik Divân Şairlerinden Ömer Lütfi - Hayatı ve Eserlerinden Seçmeler, I. Baskı, Priştine 1999; II. Baskı, Prizren, 2004: ve “Ömer Lutfî Divanı”, Prizren 2008.

HAMMER-PURGSTALL, Joseph, Die Geschichte der Osmanischen Dictkunts, I-IV, Pesth, 1836-1838; 1840-1848.

KALESHİ, Dr. Hasan, “Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda”, Albanoloska istrazivanja, I., Pris- tina, 1962, s. 91-115.

KALEŞİ, Dr. Hasan, “Kosovalı Türk Yazarlarıyla İlgili Bilgiler”, Tan, Priştine, 14.-21. XII. 1972, s. 6.

KARATEKE, Hakan T., İşkodra Şairleri ve Ali Emiri’nin Diğer Eserleri, İstanbul 1995.

MİLLÎ ŞAİR MEHMET ÂKİF ERSOY’UN ÖLÜMÜNÜN 50. YILDÖNÜMÜNÜN ANMA FAALİYETLERİ, Ankara l986,

NALBANTOĞLU, Muhittin, Mehmet Âkif ve İstklâl Marşı, İstanbul 1981,

NAMETAK, dr Fehim, Pregled knjızevnog stvaranja bosansko-hercegovackih muslimana na turskom jeziku, Sarajevo, 1989, s. 172-173 ve 185-187.

ÖZBEK, Yrd. Doç. Dr. Abdullah, Bir Eğitimci Olarak Âkif, Konya 1988,

PURGSTALL, H., Geschihte der Osmanischen Dischkunst, 4 Cilt, Pesth, 1836-38.

ŞABANOVIÇ, Dr. Hazim, Muslimaska knjizevnost u Bosni i Hercegovini na orijentalnim jezicima, Sarajevo

ŞEN, Abdurrahman, Bir Destan Adam Mehmet Akif Ersoy, İstanbul,

TAHİR, Bursalı Mehmed, “Garbî Derviş Ahmed”, Osmanlı Muellifleri 1299-1915, Cilt 2, İstanbul, 1972, s. 133 ULUSLARARASI MEHMET AKİF ERSOY SEMPOZYUMUBİLDİRİLER KİTABI, Cilt 1-2, Burdur 2008, ULUSLARARASI MEHMET AKİF ERSOY SEMPOZYUMU - Sanatı-Kişiliği-Milli Mücadeledeki Yeri, Balıkesir 2011,

YETİŞ, Doç. Dr. Kâzım, Mehmet Âkif’in Sanat-Edebiyat ve Fikir Dünyasından Çizgiler, Ankara 1992.