Her iki dergide yayınlanan mektuplar -bazen klasik mektup türünün dışına taşsa da- bugünden bakıldığında, 1900’lü yılların başlarını anlamada bize önemli ipuçları sunmaktadır. Başlığında “mektup” olduğu belirtilerek tefrika edilmiş bir kısım yazı dizilerinden bir kısmı ise yakın zamanlarda kitaplaştırılmıştır.
Mektuplar ve Mecmua İdarehanesi
S. M. ve S. R.’de yayınlanmış mektupların mecmua idarehanesine ulaştıktan sonra bir şekilde Mehmed Âkif’in önüne konulduğunu düşünebiliriz. Her iki dergiye de katkıda bulunan Âkif’in S. M.’in her sayısında katkısı bulunduğu görülürse de uzunca bir süre jenerik ve logoda adına rastlanmaz. Dolayısıyla Sırât-ı Müstakîm döneminde Âkif’in adına, logo veya jenerikte değil, dergi sayfalarında rastlıyoruz. S. R. dönemi de Âkif’in şiir, yazı ve tercümeleriyle yoğun biçimde katkıda bulunduğu bir dönemdir. Bu dönemde derginin jeneriğinde “Sâhib ve Müdîr-i Mes’ul” olarak S. M.’de olduğu gibi H. Eşref Edib adına rastlanır. Birinci sayıdan XII. cildin 309. sayısına kadar böyle sürmüştür. 309. sayıyla birlikte jenerikte “Sermuharrir: Mehmed Âkif” - “Sâhib ve Müdîr-i Mes’ûl: H. Eşref Edib” adlarına rastlanmaya başlar. “Sermuharrir” unvanı 312. sayıyla birlikte “Başmuharrir” olur ve derginin kapanışına kadar böyle sürer.1
Bu belirlemeden sonra S. M. ve S. R. idarehanelerinde yani dergilerin mutfağında bulunduğu şüphesiz olan Âkif’in bu mektupların dergide yayınlanmak üzere seçiminde, cevaplanmasında bir rolü olduğu söylenebilir gözükmektedir.
Mektupların özellikleri
Söz konusu mektuplar ağırlıklı olarak Türkçedir. Fakat çok az bir kısmı Arapça, Farsça ve hatta Urduca olarak yayınlanmıştır. Bazen her iki dilde de verildiği olmuştur. Gönderildikleri şehir ve ülkelerin dağılımına bakıldığında Osmanlı coğrafyasının birçok farklı bölge ve şehrinden olduğu kadar ülke dışından da gönderildiklerini görmekteyiz. Bu coğrafî [1] dağılım, neredeyse Safahat’ın şehirleriyle[2] doğru orantılıdır. Anadolu/Ankara, İzmir, Birgi, Bursa/Karacabey, Edirne, Erzurum, Haçin (Adana), İstanbul gibi bugün Türkiye sınırları içinde kalmış şehirlerden gelmiş mektupların yanı sıra Bahçesaray (Kırım), Hindistan/ Bombay, Bhopal, Çin/Pekin, Necef, Japonya/Tokyo, Kaşgar, Semerkand, Bosna/Saraybosna, Afganistan, Habeşistan/Addis Ababa, Hicaz, Mısır, Libya/Trablusgarb, Fas, Filipin, Beyrut, gibi İslâm beldeleri veya Müslümanların yaşadığı Asya devletlerinden ve Avrupa’da Hamburg, Stuttgart, Tepedelen, Bulgaristan/Sofya, Kirmasti, Londra, Moskova gibi şehirlerden gelmiş mektuplar da yayınlanmıştır. Çeşitli beldelerden gönderilmiş gözüken mektupların az bir kısmı ise o bölgelerde yayımlanan bir kısım süreli yayınlardan tercüme yoluyla aktarılmıştır.
Mektupları gönderenler ise bazen mecmuaların genel okuyucu kitlesi içinden ‘herhangi biri’dir ve bazen de o dönem İslâm dünyasının siyasî simalarından veya tanınmış şahsiyetlerindendir. Belirttiğimiz gibi -klasik anlamda bir mektup neşri sayamayacağımız- “mektup” başlıklı tefrikalar ise S. M. ve S. R. yazar kadrosunda bulunan şahsiyetlere aittir. Bunlara mecmuaların ‘gönüllü muhabirler’i gözüyle de bakabiliriz. Söz konusu tefrikalardan Ferid Kam (1864-1944)’a ait“Avrupa Mektupları” ve Aksekili Ahmed Hamdi (1887-1951)’ye ait “Bulgaristan Mektupları” yeni harflerle de neşredilmiştir.[3] Seyyid Mehmed Tevfik [Okbatan] adlı, biyografisi meçhul bir zatın Hindistan mektuplarını yayına hazırlama çalışmaları ise sürmektedir.[4]
Mektupları tasnif denemesi
- M. ve S. R. dergilerinde yayınlanmış mektuplar birkaç grupta toplanabilir:
- “Mekâtîb” başlığı altında yayınlananlar
- Adı zikredilerek bir ülke veya bölgeden gönderilmiş mektuplar (yazı dizileri)
- “Açık Mektup” başlığı altında yayınlanmış mektuplar
- Devrin siyasî simaları ve üdebâsı tarafından gönderilmiş mektuplar
Bu ara başlıklar altında toplayabileceğimiz mektupların bir kısmı -tekraren vurgulayalım ki- klasik manada birer mektup metni değildir. Fakat bu tarz metinlerin hepsi“mektup edebiyatı” genel başlığı altında toplanmaktadır. Bu sebeple hepsini kendi içinde gruplandırarak göstermeye çalıştık.
“Mekâtîb” başlığı altında toplanan mektupların çoğu bizzat S. M. ve S. R. okuyucusu tarafından gönderilmiş ‘sahici’ mektuplardır. Hatta bu kavram okuyucuya tahsis edilmiş bir ‘köşe’yi ifade etmektedir. Kelime, Arapça ‘mektûb’ kelimesinin çoğuludur ve “mektuplar” demektir.[5]
Yukarıda da değinildiği gibi bir ülke veya bölgeden gönderilmiş mektuplara (yazı dizileri) da S. M. ve S. R.’de çokça yer verilmiştir.
“Açık Mektup” türü hakkında bugüne kadar müstakil bir çalışma yapılmamış gözükmektedir. Fakat S. M. ve S. R.’da yayınlananlara bakılarak bu başlık altında yayınlanan mektupların genellikle birer ‘beyannâme’ veya ‘duyuru’ niteliği taşıdığını, kamuoyuna belli bir konuda açıklama içerdiğini söyleyebiliriz. Hatta bu başlık altında yayınlanan mektuplar bazen bir polemiğe dönüşmüştür. Ahmed Hamdi Akseki ile Ömer Farûkî arasındaki “Tenklîd-i Muhik” tartışmasını bu bapta anabiliriz.
Siyasî ve edebî simalara ait mektuplar da S. M. ve S. R. koleksiyonlarının en ilgi çekici metinlerini teşkil etmektedir diyebiliriz. Bunlar arasında Libya’nın o dönemki idarecilerinden ve aynı zamanda sûfî kişiliklerinden Şeyh Ahmed Şerif es-Sünûsî (1873-1933), Hindistanlı Şeyh Müşir Hüseyin Kıdvay [veya Kıdvai] (1878-1937), Bhopal hâkimesi Sultan Cihan[6] gibi siyasî şahsiyetlerin yanı sıra Veled Çelebi (1869-1950), İsmail Gaspıranski [veya Gaspıralı] (1851-1914), Süleyman Nazif (1870-1927), Hüseyin Vassâf (1872-1929), Abdürreşid İbrahîm (1857-1944), Avram Galanti (1873-1961), İzmirli İsmail Hakkı (1869-1946), M. Şemseddin [Günaltay] (1883-1961), Musa Cârullah Bigiyef (1873-1949), Haşim Nahid [Erbil] (18801962), Milâslı İsmail Hakkı (1880-1952), Midhat Cemal [Kuntay] (1885-1956) gibi edip ve mütefekkirler başta gelmektedir. Bu şahsiyetlerin biyografileri üzerinde çalışacaklar için S. M. ve S. R.’e gönderdikleri mektup metinleri ilgi çekici katkılar sağlayabilir.
S. M. ve S. R.’de Yayınlanmış Mektupların Bibliyografyası
S. M. ve S. R.’de yayınlanmış mektupların künye bilgisini burada vermeyi faydalı buluyoruz. Söz konusu mektupların künyeleri yukarıda tasnif ettiğimiz şekilde ara başlıklar altında gösterilecektir.
I
Mekâtîb
- Sırât-ı Müstakîm’de yayınlananlar
Ahmed Münir Reşid, “Mekâtîb: Dârü’l-Hilâfe’de Sırât-ı Müstakîm Cerîde-i İslâmiyesine”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Eylül 1327/1909, S. 127, s. 381.
Ali Rıza, “Mekâtîb: Hâdim-i Millet-i Muteber Sırât-ı Müstakîm İdare-i Behiyyesine”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Aralık 1326/1908, S. 122, s. 298-299.
Ali Rıza, “Mekâtîb: İki Japonyalı Müslüman Oldu (Pekin’den)”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Eylül 1326/1908, S. 110, s. 100-101.
Ali Rıza, “Mekâtîb: Pekin’deki Müslüman Mekteplerin Başına Gelen Felâket (Pekin’den)”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Kasım 1326/1908, S. 115, s. 187.
Badkubalı, Mehmet Rahim, “Mekâtîb: Bölgeyle İlgili Mektup (Necef’ten)”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Ekim 1326/1908, S. 111, s. 123-125.
Badkubalı, Mehmet Rahim, “Mekâtîb: Sırât-ı Müstakîm Ceride-i İslâmiyesine (Necef’ten)”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Ocak 1326/1908, S. 125, s. 349-350.
Edib, “Mekâtîb: Müntesibîn-i Matbuata Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Ekim 1327, S. 160, s. 61-62.
Fatin, “Mekâtîb (Tepedelen’den)”, Sırât-ı Müstakîm, c. IV, Ağustos 1326/1908, S. 103, s. 431-433.
Hasan Fehmi, “Mekâtîb: Japonya’da Ramazan-ı Şerif”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Eylül 1327/1909, S. 159, s.
43-44.
Hasan Fehmi, “Mekâtîb: Seyyah-ı Şehîr Abdürreşid Efendi Hazretlerine (Japonya’dan)”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Şubat 1326/1908, S. 130, s. 430-431.
Hâzim, “Açık Mektup: Fazıl Mütefekkir Muhammed Abduh Efendi Hazretlerine”, Sırât-ı Müstakîm, c. IV, Ağustos 1325/1907, S. 102, s. 414-416.
İbrahim Bey, “Mekâtîb [Hamburg’da yapılan kongre hakkında]”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Eylül 1327/1909,
- 154, s. 82-83
İmzasız, “Mekâtîb: Hüseyin Musa Beyefendinin Mektubundan (Kaşgar’dan)”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Ekim 1326/1908, S. 114, s. 174.
İmzasız, “Mekâtîb: Mısır’da Kapitülasyonlar (Filibe’den)”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Aralık 1326/1908, S. 121, s. 283-285.
İmzasız, “Mekâtîb: Müslümanların Ahvaline Dair... İkinci Mektup', Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Ekim 1327/1909, S. 160, s. 61-62.
İmzasız, “Mekâtîb: Nehcivan’dan Mektup', Sırât-ı Müstakîm, c. IV, Ağustos 1326/1908, S. 102, s. 414.
Kazanlı Carullah Hıfzı, “Mekâtîb: Sırât-ı Müstakîm Heyet-i Tahiriryesine (Çin’den)', Sırât-ı Müstakîm, c. V, Aralık 1326/1908, S. 120, s. 268-269.
Kemahî, İbrahim Hakkı, “Mekâtîb: Rûhu’l-İslâm', Sırât-ı Müstakîm, c. V, Ocak 1326/1908, S. 126, s. 366.
Kolağası İsmet Gıyaseddin, “Mekâtîb: Kudret-i İman (Hususî Mektup)', Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Ocak 1327/1909, S. 178, s. 353.
Mahmud Hoca, “Mekâtîb: Semerkand’dan Bir Mektup', Sırât-ı Müstakîm, c. V, Eylül 1326/1908, S. 108, s. 66-67.
Mehmed Cemil,“Mekâtîb: Sırât-ı Müstakîm Ceride-i İslâmiyesi Heyet-i Muhteremesine', Sırât-ı Müstakîm, c. V, Aralık 1326/1908, S. 120, s. 254.
Mehmed Fevzi, “Mekâtîb: Sırât-ı Müstakîm İdarehanesine', Sırât-ı Müstakîm, c. V, Kasım 1326/1908, S.
118, s. 236-237.
Mehmed Hayreddin, “Mekâtîb: İslâm Aleyhine Olacak Cihâtta Hissemiz (Ştudgard’dan)”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Ocak 1327/1909, S. 177, s. 336-337.
Mehmed Sıdkı &Mustafa& Şükrü, “Mekâtîb: Gûş-i Diyânet”, Sırât-ı Müstakîm, c. VI, Ağustos 1327/1909, S. 154, s. 384.
Nazmi, “Mekâtîb: Tanin Gazetesi Heyet-i Tahririye-i Muhteremesine Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Ağustos 1326/1908, S. 105, s. 12.
Rıza, “Mekâtîb: Pekin’de Cemiyet-i İslâmiye”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Eylül 1326/1908, S. 106, s. 32-33.
- “Mekâtîb: Kütüphanelerimiz”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Kasım 1326/1908, S. 117, s. 217-218.
Semizzade Elhac Mehmed, “Mekâtîb: Rumeli’yi Teşrif-i Hümayun”, Sırât-ı Müstakîm, c. VI, Haziran 1327/1909, S. 145, s. 240.
Semizzade Mehmed, “Mekâtîb: Merkezliler ile Taşralılar Meğer Hemderd Değil İmişler”, c. X, Mart 1329, S. 236, s. 33.
Tebrizî, Muhammed, “Mekâtîb: Sırât-ı Müstakîm Gazetesi İdarehanesine”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Kasım 1326/1908, S. 115, s. 187-188.
Tarzî, Mahmud, “Mekâtîb: Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye’de Sırât-ı Müstakîm Ceridesine... (Afganistan’dan)', Sırât-ı Müstakîm, c. V, Eylül 1326/1908, S. 107, s. 48-49.
Vassaf, Hüseyin, “Mekâtîb: Evkaf Nâzır-ı Muhteremine Bir Rica', Sırât-ı Müstakîm, c. VI, Haziran 1327/1909, S. 145, s. 236.
Zeki Midhat, “Mekâtîb: Sırat-ı Müstakîm Ceride-i Muteberesi İdarehanesine (İzmir’den)', Sırât-ı Müstakîm, c. IV, Ağustos 1326, S. 104, s. 456.
- Sebîlü’r-Reşâd’da yayınlananlar
A. Selim, “Mekâtîb: Müslüman Mallarına Rağbet', Sebîlü’r-Reşâd, c. I (VIII), Temmuz 1328/1910, S. 20 (207), s. 388-389.
Abdünnasır, “Mekâtîb: Saraybosna’dan: İlân-ı Cihad', Sebîlü’r-Reşâd, 1330, S. 323, s. 184-185.
Ahmed Münir Reşid, “Mekâtîb: Japonya’da Din Meselesi', Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Mart 1328/1910, S. 6
(188), s. 108-109.
Ahmed Münir, “Japonya Mektupları: Tokyo’da Mekâtîb-i İbtidaiyye', c. X, Temmuz 1329/1911, S. 255, s. 345-346.
Ali Hilmi, “Mekâtîb: Dârü’l-Hilâfe’de Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine', c. I (VIII), Haziran 1328/1910, S. 19 (201), s. 370.
Hasan Fehmi, “Mekâtîb: Tokyo’dan.', Sebilürreşad, c. VI, Nisan 1326/1908, S. 138,- s. 127-128.
İmzasız, “Mekâtîb: Mısır Matbuatında Osmanlılık', Sebîlü’r-Reşad, c. X, Mart 1329/1911, S. 238, s. 70.
M. M., “Mekâtîb: Trablusgarb’dan: Dârü’l-Hilâfe’de Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine', Sebîlü’r-Reşad, c. C. XII, Eylül 1330/1911, S. 310, s. 415-416.
M. Mehmed Ali, “Mekâtîb: Borneo “Sembas'dan', Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Mart 1328/1910, S. 3 (185), s. 50-51.
M. Şadi, “Mekâtîb: Toprağımızda Ecnebi Mektepleri', Sebîlü’r-Reşad, c. II (IX), Şubat 1328/1910, S. 51 (233), s. 431-432.
M. Şemseddin [Günaltay], “Mekâtîb: Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine', Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Mart 1328, S. 5 (187), s. 86-88.
Mehmed Hayreddin, “Mekâtîb: Avrupa Hükümât-ı Nasrâniyesinin Barbarlığı ve Bir Sada-yı İnsanî', Sebîlü’r-Reşad, c. II (IX), Kasım 1328/1910, S. 39 (221), s. 237-239.
Mehmed Hayreddin, “Mekâtîb: Avrupa’nın Nokta-i Nazarı ve Osmanlıların Mevkii”, Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Nisan 1328/1910, S. 10 (192), s. 188-189.
Mehmed Hayreddin, “Mekâtîb: Hakiki Müslümanlığı Avrupa’ya Tanıtmanın Yolunu Bulalım”, Sebîlü’r- Reşad, c. I (VIII), Mayıs 1328/1910, S. 11 (193), s. 205-206.
Mehmed Hayreddin, “Mekâtîb: İngiliz Dürbünü ile Avrupa’nın Görünüşü”, Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Mayıs 1328/1910, S. 13 (195), s. 247-248.
Mehmed Hayreddin, “Mekâtîb: İslâm Aleyhine Olacak Cihâtta Hissemiz (Ştudgard’dan)”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Ocak 1327/1909, S. 177, s. 336-337.
Mehmed Hayreddin, “Mekâtîb: Nil’de Salîb ve Hilâl”, Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Mayıs 1328/1910, S. 15 n(197), s. 287-288.
Münir Abdürreşid, “Mekâtîb: Çin Müslümanlarının Hataları ve Hükûmet-i Osmaniye’nin Çin’deki Vezâifi”, Sebîlü’r-Reşad, c. IO (VIII), Temmuz 1328/1910, S. 16 (198), s. 307.
Muhyiddin, “Mekâtîb: Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. II (IX), Kasım 1328/1910, S. 37 (187), s. 86-88.
Musa Carullah [Bigiyef], “Mekâtîb: Moskova’dan”, Sebîlü’r-Reşad, c. XIV, Temmuz 1334/1915, S. 361, s. 208-209.
Nazmi, “Mekâtîb: Osmanlı ve Arap Kahramanlarının Süngü Hücumu”, Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Nisan 1328/1910, S. 8 (190), s. 144-145.
« Mekâtîb » başlığı altında olmasa da mecmua idarehânesine hitaben yayınlanmış mektuplar
Mustafa Nadir, “Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. II, Temmuz 1325/1907, S. 48, s. 350.
Vâsıf, “Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. III, Ocak 1325/1907, S. 75, s. 361-364.
***
Ahmed Fevzi, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XIII, Ocak 1330/1911, S. 322, s. 80.
Ali Suad, “Muhterem Sebîlü’r-Reşad Mecmuasına”, Sebîlü’r-Reşâd, c. XV, Eylül 1334/1915, S. 369, s. 86-87.
Ali Ulvî, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XV, Kasım 1340/1921, S. 626, s. 28.
Amasrî, Mustafa Nazmi, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XVI, Mart 1335/1916, S. 400-401, s. 101-102.
Ayşe Makbule, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XI, Ocak 1329/1911, S. 283, s. 308309.
Ayşe Şükriye, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XV, Şubat 1335/1916, S. 390, s. 445446.
Çerkes Ahmed Hamdi, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XVI, Şubat 1335, S. 391, s. 6-7.
Haşim Veli, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXIV, Mayıs 1340/1921, S. 600, s. 29.
İmzasız, “Hazret-i İsa’ya Mektup”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXIV, Ağustos 1340/1921, S. 618, s. 312-313.
İmzasız, “Mühim Bir Eser-i Dinî (Mektup Tercümesi)”, Sebîlü’r-Reşad, c. XVI, Nisan 1335/1916, S. 402-403, s. 124-125.
İmzasız, “Mühim Bir Mektup -Times Gazetesinden-”, Sebîlü’r-Reşad, c. C. XIV, Ağustos 1331/1912, S. 347, s. 72.
İmzasız, “Sâhib-i İffet Bir Hanımın Mektubu”, Sebîlü’r-Reşad, c. XI, Aralık 1329/1911, S. 278, s. 278-279.
II
Adı Zikredilerek Bir Ülke veya Bölgeden Gönderilmiş Mektuplar
(Yazı Dizileri)
- Sırât-ı Müstakîm’dekiler
Abdürreşid İbrahim, “Hindistan Mektupları: Hindistan’ın Taksimat-ı İdaresi”, Sırât-ı Müstakîm, c. III, Aralık 1325/1907, S. 67, s. 239-240.
Abdürreşid İbrahim, “Hindistan Mektupları: Yirminci Asırda İngiliz Medeniyeti”, Sırât-ı Müstakîm, c. III, Ocak 1325/1907, S. 72, s. 319-320.
İmzasız, “Paris’ten Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. IV, Aralık 1325/1907, S. 69, s. 266-271.
- Sebîlü’r-Reşâd’dakiler
A. A., “Habeşistan Mektupları I-II”, Sebîlü’r-Reşad, c. XII, Mayıs 1330/1911, S. 299, s. 240-242; Haziran 1330/1911, S. 301, s. 274.
Ahmed Cemal, “Hicaz Mektupları: Demiryolu”, Sebîlü’r-Reşad, c. XII, Şubat 1329/1911, S. 297, s. 205-207.
Ahmed Fuad, “Avrupa Mektupları: Garbda Şarklılaşmak Cereyanı”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXIII, Kasım 1339/1920, S. 575, s. 39-42.
Ahmed Fuad, “Avrupa Mektupları: Garblılaşmak”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXIII, Aralık 1339/1920, S. 574, s. 2427.
Ahmed Fuad, “Avrupa Mektupları: Şarkın İntibahı ve Garbın Tedennisi”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXIII, Aralık 1339/1920, S. 573, s. 13-15.
Ahmed Münir Reşid, “Japonya’da Darülfünun Talebesinden Osmanlı Darülfünun Talebesine Mektup”, Sebîlü’r-Reşad, c. II (IX), Şubat 1328/1910, S. 52 (234), s. 450-451.
Aksekili Ahmed Hamdi, “Anadolu Mektupları: Birgi Medreseleri”, Sebîlü’r-Reşad, c. XI, Kasım 1329/1911, S. 274, s. 220-221.
Aksekili Ahmed Hamdi, “Anadolu Mektupları: Birgi”, Sebîlü’r-Reşad, c. VI, Ekim 1329/1911, S. 10, s. 124125.
Aksekili Ahmed Hamdi, “Bulgaristan Mektupları: Bulgaristan İmparatorluğunun Tesisi İçin Bulgarlar Memalik-i Osmaniye’de Ne Roller Oynadılar? I-XII”, Sebîlü’r-Reşad, c. II (IX), Kasım 1328/1910, S. 32 (214), s. 113-116.
Aksekili Ahmed Hamdi, “Sofya Mektubunun Nevakısını İkmal”, Sebîlü’r-Reşad, c. II (IX), Eylül 1328/1910, S. 29 (211), s. 57-58.
Ali Hikmet Nahid, “Londra Mektupları: Hoca Kemaleddin ve İngiltere’de İntişar-ı İslâma Gayret Numuneleri”, Sebîlü’r-Reşad, c.c. XII, Haziran 1330/1911, S. 302, s. 291-292.
Ferid [Kam], “Avrupa Mektupları I-VIII”, Sebîlü’r-Reşad, c. X, Temmuz 1329/1911, S. 254, s. 323-327; Ağustos 1329/1911, S. 257, s. 371-374; Ağustos 1329/1911, S. 258, s. 390-392; Ağustos 1329/1911, S. 259, s. 416-418; c. XI, Eylül 1329/1911, S. 262, s. 23-25; Kasım 1329/1911, S. 274, s. 215-217; Aralık 1329/1911, S. 275, s. 231-233; Aralık 1329/1911, S. 277, s. 266-267.
Geylânî, Mehmed Vecih, “Filipin Mektupları: Yolda I-IV (Bombay’dan)”, Sebîlü’r-Reşad, c. XI, Şubat 1329/1911, S. 286, s. 425-426; c. XII, Şubat 1329, S. 287, s. 15-16; Mart 1330/1911, S. 290, s. 72; Mart 1330/1911, S. 291, s. 92.
H. M. Fatin, “Bosna Mektupları: Bosna Reisü’l-Uleması”, Sebîlü’r-Reşad, c. XII, Mayıs 1330/1911, S. 296, s. 185.
H., “Edirne Mektupları: İstanbul-Edirne I-V”, Sebîlü’r-Reşad, c. X, Temmuz 1329/1911, S. 256, s. 360-362; Temmuz 1329/1911, S. 257, s. 376-379; Temmuz 1329/1911, S. 259, s. 4089-410; c. XI, S. 261, s. 11-12; Eylül 1,329/1911, S. 262, s. 28-29.
Haris İbn-i Hemmam, “Beyrut Mektupları: İlk Görüş”, Sebîlü’r-Reşad, c. XI, Aralık 1329/1911, S. 278, s. 281-283.
Hüseyin Hüsnü, “Erzurum Mektupları”, Sebîlü’r-Reşad, c. XIX, Mart 1337/1918, S. 472, s. 36-38.
İmzasız, “Hicaz Mektupları: Hicaz Demiryolu”, Sebîlü’r-Reşad, c. XII, Mayıs 1330/1911, S. 297, s. 205-207.
M. Şemseddin [Günaltay], “Anadolu Mektupları: Bursa Yolunda”, Sebîlü’r-Reşad, c. X, Haziran 1329/1911, S. 249, s. 247-248.
M. Şemseddin [Günaltay], “Anadolu Mektupları: Marmara’ya Doğru”, Sebîlü’r-Reşad, c. X, Mayıs 1329, S. 247, s. 216-218.
Mehmed Reşad, “Habeşistan Mektupları: Addis Ababa’da Kurban Bayramı ve Müslüman Meserretleri”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXII, Ekim 1339/1920, S. 567-568, s. 171-172.
Mehmed, “Haçin’den Mektup: Müslümanlar Meskenette Ermeniler Faaliyette”, Sebîlü’r-Reşad, c. XI, Ocak 1329/1911, S. 281, s. 332-334.
Mevlevî Muhammed Ali, “Neşr-i İslâm Faaliyeti (Mevlevî M. Ali’nin Ömer Rıza’ya gönderdiği mektubun özeti), Sebîlü’r-Reşad, c. XXIV, Temmuz 1340/1921, S. 610, s. 187-188.
Münir Reşid, “Tokyo’dan Mektup”, Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Mayıs 1328/1910, S. 11 (193), s. 206-207.
Mustafa Rakım, “İsviçre Mektupları: Avrupa Medeniyetinin İç Yüzü”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXV, Mart 1330/1911, S. 288, s. 37-39.
Ömer Fuad, “Anadolu Mektupları: Bursa, Karacabey”, Sebîlü’r-Reşad, c. X, Temmuz 1329/1911, S. 256, s. 362-363; S. 258, s. 395-396; S. 260, s. 422.
Ömer Fuad, “Anadolu Mektupları: Bursa’da Sanayi ve Ticaret”, Sebîlü’r-Reşad, c. X, Temmuz 1329/1911, S. 254, s. 330-332.
Ömer Fuad, “Köy Mektupları/ Kirmasti Kazası”, Sebîlü’r-Reşad, c. XI, Eylül 1329/1911, S. 263, s. 47-48.
S. M. Tevfik, “Hindistan Mektupları: Bombay, Küçük Londra I-V”, Sebîlü’r-Reşad, c. X, Temmuz 1329/1911, S. 254, s. 327-330; Temmuz 1329/1911, S. 255, s. 342-344; Temmuz 1329, S. 256, s. 357-360; Ağustos 1329, S. 257, s. 374-375; Ağustos 1329, S. 258, s. 392-395.
S. M. Tevfik, “Mekâtib: Hind Yolunda I-II”, Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Temmuz 1328/1910, S. 22 (204), s. 423424; Haziran 1329/1911, S. 251, s. 281-282.
Selâhaddin Nuri, “Avrupa Mektupları: Yeni Moda”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXIII, Aralık 1339/1920, S. 578, s. 91-93.
III
Açık Mektuplar
- Sırât-ı Müstakîm’dekiler
Ahmed Cavid, “Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. III, Şubat 1325/1907, S. 77, s. 395.
Aksekili Ahmed Hamdi, “Tenkid-i Muhik” Sahibine Açık Mektup -Bir İstîzâh-”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Ocak 1327/1909, S. 177, s. 326-327.
Aksekili Ahmed Hamdi, “Tenkid-i Muhik”in Cevabı ve Anlaşılmayan Noktalar”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Şubat 1327/1909, S. 180, s. 374-376.
Ernestien, “Osmanlı Müslümanlarına Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Kasım 1327/1909, S. 168, s. 179-180.
Farukî, Ömer, “Tenkid-i Muhik”in İkinci Cevabı: Ahmed Hamdi Efendiye”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Şubat 1327/1909, S. 182, s. 411-412.
Fazil, “Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. IV, Mart 1325/ 1907, S. 80, s. 30.
Gaspıranski, İsmail, “Sertâc-ı Ulema Şeriatpenâh Şeyhülislâm Hazretlerine Açık Mektup (Bahçesaray/ Tercüman)”, Sırât-ı Müstakîm, c. II, Ağustos 1325/1907, S. 52, s. 406-407.
Hacı Adil, “Sırât-ı Müstakîm Müessisleri Beyefendilere -Aynen Mektup-”, Sırât-ı Müstakîm, c. II, Şubat 1324/1906, S. 29, s. 47-48.
Hafiz Mehmed Sadık, “Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Kasım 1327/1909, S. 167, s. 165-166.
İmzasız, “Osmanlı ve İslâm Muhibbi Almanlara Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Kasım 1327/1909, S. 169, s. 195-196.
İsmail, “Aynen Mektup: Sırât-ı Müstakîm Mümessilleri Beyefendilere”, Sırât-ı Müstakîm, c. II, Mart 1325/1907, S. 32, s. 95-96.
Kıdvay, Müşir Hüseyin, “Hindistan Müslümanlarına Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. IV, Ağustos 1326/1908, S. 103, s. 434-435.
Muhammed Ferid Vecdi, “Bütün Âlem-i İslâma Açık Mektup”, çev. Mehmet Âkif, Sırât-ı Müstakîm, c. II, Haziran 1325/1907, S. 43, s. 257-259.
Mustafa Tâki, “Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Şubat 1327/1909, S. 180, s. 379.
Nazmi, “Açık Mektup: Ebüzziya Tevfik Efendiye”, Sırât-ı Müstakîm, c. III, Şubat 1325/1907, S. 78, s. 410.
Nazmi, “Sabah Gazetesi Sahibi Mihran Efendiye Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. IV, Haziran 1326/1908, S. 94, s. 284.
Osman Nuri, “Seyyah-ı Şehîr Abdürreşid İbrahim Efendiye Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. VII, Kasım 1327/1909, S. 168, s. 186.
Vassaf, Hüseyin, “Hicaz Valisi Beyefendiye Açık Mektup”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Ekim 1326/1908, S. 111, s. 122-123.
- Sebîlü’r-Reşâd’dakiler
Edhem Nejad, “Çelebi Efendiye Açık Mektup Münasebeti ile Hilâl-i Ahmer”, Sebîlü’r-Reşad, c. X, Mart 1329/1911, S. 237, s. 47-49.
Feyyazî, Celâleddin, “Mebusan-ı Kirama Açık Mektup”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXII, Ağustos 1339/1920, S. 549550, s. 29-30.
H. Osman Niyazi, “Talebe-i Ulûmda Hareket-i Fikriye: Ders Vekâleti Aliyyesine Açık Arîza”, Sebîlü’r-Reşad, c. XI, Eylül 1329/1911, S. 265, s. 71.
Mecdüddin, “Talebe-i Ulûmda Hareket-i Fikriye: Ulema-i Kiram ve Talebe-i Ulûma Açık Mektup”, Sebîlü’r- Reşad, c. XI, Ekim 1329/1911, S. 266, s. 89-90.
Mehmed Sadık, “Açık Mektup: Ankara’da Meclis-i Millî Aza-yı Muhteremesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXV, Aralık 1340/1921, S. 630, s. 91-92.
Sadullah, “Talebe-i Ulûmda Hareket-i Fikriye: Ulema-i Kiram ve Talebe-i Ulûma Açık Mektup Muharriri Mecdüddin Efendiye”, Sebîlü’r-Reşad, c. XI, Ekim 1329/1911, S. 268, s. 121.
IV
Devrin Siyasî Simaları ve Üdebâsı
Tarafından Gönderilmiş Mektuplar[7]
- Sırât-ı Müstakîm’dekiler
Mehmed Râgıb, “Reisü’l-Müctehidîn Hasan Şirazî Hazretlerine Yazılan Mektup (Basra’dan Samarra’ya)”, Sırât-ı Müstakîm, c. V, Aralık 1326/1908, S. 119, s. 245-250.
- Sebîlü’r-Reşâd’dakiler
Emir Abdülmelik, “Fas Emiri Abdülmelik Hazretlerinin Mektubu”, Sebîlü’r-Reşad, c. XIII, Ocak 1330/1911,
S. 324, s. 92-93.
Emir Ali, “Time Sermuharririne (Mektup)”, Sebîlü’r-Reşad, c. XVIII, Şubat 1336/1917, S. 457, s. 176-177.
Erthrabson, “Hutbeler Muharriri “Erthrabson” Tarafından Gönderilen Arapça Mektup Tercümesi”, çev. ?, Sebîlü’r-Reşad, c. X, Haziran 1329/1911, S. 251, s. 279-280.
F. Latife, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesi Vasıtasıyla Mısırlı Fâzıl-ı Muhterem Ferid Vecdi Efendi Hazretlerine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XI, Ocak 1329/1911, S. 279, s. 292-293.
Galanti, Avram,“Sebîlü’r-Reşad Mecmuası Müdiriyet-i Aliyyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXI, Mayıs 1339/1920, S. 530-531, s. 84.
Haşim Nahid, “Sebîlü’r-Reşad Mecmua-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. II (IX), Şubat 1328/1910, S. 52 (234), s. 451.
İmzasız, “Fâzıl-ı Şehîr Ferid Beyefendiye Bahriye Yüzbaşılarından”, Sebîlü’r-Reşad, c. XIV, Ağustos 1334/1915, S. 364, s. 264.
İzmirli İsmail Hakkı, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXI, Temmuz 1339, S. 542
543, s. 174.
Kuntay, M. Cemal, “Safahat Şâirine 1-3”, Sebilürreşad, c. II (9), 30 Ağustos 1328/12 Eylül 1912, S. 28-210.
Milaslı İsmail Hakkı, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XIV, Mayıs 1331/1912, S. 339, s. 5-6.
Senusî, “Seyyid Sünûsî-i Azamın Bir Mektubu”, Sebîlü’r-Reşad, c. XIII, Temmuz 1334/1915, S. 362, s. 227.
Senûsî, Ahmed Şerif, “Sünûsî Hazretlerinin Mücahidîn-i İslâm’a Mektubu ve İki Oğlunun Meydan-ı Harbe Vusûlü”, Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Temmuz 1328/1910, S. 22 (204), s. 427-428.
Şeyh Muhsin Fanî, “Sebîlü’r-Reşad Ceride-i İslâmiyesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. Xxı, Temmuz 1339/1920, S.
546, s. 207-210.
Süleyman Nazif, “Sebîlü’r-Reşad Mecmua-i Mükerremesine”, Sebîlü’r-Reşad, c. XV, Ağustos 1334/1915, S. 367, s. 44.
Sultan Cihan, “Terbiye-i Nisvan-ı İslâm Hakkında Bhopal Hâkime-i Zîşanı Sultan Cihan Hazretlerinin Mühim Bir Mektubu”, Sebîlü’r-Reşad, c. XII, Şubat 1329/1911, S. 287, s. 7-9.
Veled Çelebi, “Üstad-ı Muhakkik Mehmed Ali Aynî Beyefendiye”, Sebîlü’r-Reşad, c. XXIII, Aralık 1339, S.
579 s. 108-111.
Yahya, “İmam Yahya’nın Bir Mektubu”, Sebîlü’r-Reşad, c. I (VIII), Haziran 1328/1919, S. 19 (201), s. 370-371.
EK
Yeni Sebîlürreşâd’daki Mektuplar
Bu bölümde Âkif’in ölümünden çok sonra yine Eşref Edib tarafından yeniden ve fakat bu kez yeni harflerle yayımlanan Sebîlürreşâd’daki mektup metinlerini de herhangi bir tasnife tâbi tutmadan alfabetik olarak vermek istiyoruz:
Alpaytar, S. Enis, “Amerika Mektupları: Din Adamlarına Saygı”, Sebilürreşad, c. VIII, Ağustos 1954, S. 178, s. 43.
Bilgin, A. Fehmi, “İslâm Dünyasından Gelen Mektuplar”, Sebilürreşad, c. III, Ocak 1950, S. 69, s. 301.
Erzen, İsmail Hatip, “İslâmiyette Resim/Ankara İslâmiyet Fakültesi Prof.u S. Kemal Yetkin’e Açık Mektup”, Sebilürreşad, c. VIII, Şubat 1955, S. 191, s. 245-246.
Hizber, M. Hikmet & M. Hakkakul, “Kıbrıs Mektupları: Kıbrıs Müftülüğünün Makamına Yakışmayan Hareketler”, Sebilürreşad, c. VII, Mayıs 1954, S. 174, s. 382.
Küçük, Hüseyin, “Muhterem Okuyucularımızın Mektupları/Bağdat’ta Tahsilde Bulunan Türk Talebesi”, Sebilürreşad, c. IV, Nisan 1950, S. 77, s. 32.
Ogan, M. Raif, “Açık Mektup: Diyanet İşleri Başkanlığı Yüksek Makamına”, Sebilürreşad, c. IX, Mart 1956, S. 216, s. 242-244.
Ogan, M. Raif, “Açık Mektup: Sayın Ord. Prof. Şakir Ansay’a (İlâhiyat Fakültesi Dekanı)”, Sebilürreşad, c. IX, Nisan 1956, S. 219, s. 291-292.
Ogan, M. Raif, “Oğlum Necip Fazıl’a Açık Mektup”, Sebilürreşad, c. IV, Eylül 1950, S. 87, s. 178-180.
Şenkon, Hakkı, “Açık Mektup: Zafer Başyazarı Sayın M. Faik Fenik’e”, Sebilürreşad, c. IV, Şubat 1951, S. 95, s. 313-314.
Soyer, Mehmed, “Açık Mektup: Diyanet Reisine ve Millî Eğitim Bakanlığına”, Sebilürreşad, c. IV, Şubat 1951, S. 96, s. 333.
Uysal, Mehmet, “Köy Mektubu: Biz de Himayeye Muhtacız”, Sebilürreşad, c. IX, Mart 1956, S. 216, s. 254.
Sonuç
Sırât-ı Müstakîm ve Sebîlü’r-Reşâd mecmuaları mektup neşri bakımından araştırmacılara oldukça zengin bir malzeme sunmaktadır. Bu malzemenin işlenmesiyle, bugüne kadar ortaya konulan İslâmcılık, Âkif, Türk basım tarihi, Osmanlı son dönemi, İslâm dünyasının 1910’lu yıllardaki durumu vb. birçok konuya dair önemli ayrıntılara ulaşılabilir. Ayrıca bu mektuplar, biyografisi üzerinde çalışılan veya çalışılacak olan birçok müellif hakkında da bu türden ayrıntılar sunacaktır.
Her iki mecmuada yayınlanmış mektup tefrikalarından birkaçı bugüne kadar kitaplaştırılmış bulunmaktadır. Fakat bu iki mecmua hâlâ mektup neşirleri için kitaplaştırma çalışmalarına uygun bir kaynak durumundadır.
Çalışmamızda S. M. ve S. R. dergilerinde yayınlanmış mektup neşirlerini tasnif ederek inceledik ve bu mektupların bibliyografik künyelerini de eksiksiz vermeye çalıştık. Sonuç itibariyle bu dergiler sosyal tarih çalışmaları açısından araştırmacılara zengin bir malzeme sunmaya devam etmektedir.
[1] Geniş bilgi için bk. Yusuf Turan Günaydın, “Sırât-ı Müstakîm ve Sebîlü’r-Reşâd’da Mehmed Âkif’in Rolü ve İzleri”, Hece, Yıl: XII, Ocak 2008, S. 133 (M. Âkif ö.s.), s. 258.
[2] Karşılaştırmak için bk. Rıdvan Canım, “Mehmet Akif Ersoy’un Şiir Coğrafyası”, Mehmet Âkif: Edebiyat ve Düşünce, Türkiye Yazarlar Birliği & İlim Yayma Cemiyeti Ankara Şubesi & Keçiören Belediyesi Yayınları, Ankara 2010, s. 252-268; Mehmet Kurtoğlu, “Safahat’ın Şehirleri”, Mehmet Âkif: Edebî ve Fikrî Akımlar, Türkiye Yazarlar Birliği & İlim Yayma Cemiyeti Ankara Şubesi Yayınları, Ankara 2009, s. 317-333.Rıdvan Canım, “Mehmet Akif Ersoy’un Şiir Coğrafyası”, Mehmet Âkif: Edebiyat ve Düşünce, Türkiye Yazarlar Birliği & İlim Yayma Cemiyeti Ankara Şubesi & Keçiören Belediyesi Yayınları, Ankara 2010, s. 252-268.
[3] Bk. Ferit Kam, Avrupa Mektupları, haz. Nergiz Yılmaz, Dergah Yayınları, İstanbul 2000, 109 s.; Ahmet Hamdi Akseki, Bulgaristan Mektupları, yay. haz. Ferhat Koca, Rağbet Yayınları, İstanbul 2000, 119 s.
[4] Hakkında daha önce iki bitirme tezi hazırlanmıştır: Aydın Bahçeci, S. M. Tevfik’in Sebilürreşad’daki Mektupları Üzerine Bir Çalışma, Ankara Ü. İlâhiyat F., İslâm Felsefesi Tarihi ab. dalı, BT., Ankara 1995; Numan Bayındır, S. M. Tevfik’in Sebilürreşad’daki Mektupları Üzerine Bir Çalışma, Ankara Ü. İlâhiyat F., İslâm Felsefesi Tarihi ab. dalı, BT., Ankara 1995.
[5] Dolayısıyla çok yakın bir imlâyla yazılan “Mekâtib” kelimesiyle karıştırılmamalıdır. Mekâtib; “mektepler” demektir. İki kelime arasındaki fark, ilkinin son hecesinin uzun okunmasından ibarettir.
[6] Biyografisi hakkında pek bilgi bulunmayan bu hanım hakkında bk. Mârherevî, Bîgumât-i Bhopal, Hamidiyye Art Press, Pakistan 1911.
[7] Bunlara, göndereni ünlü olmasa da muhatabı ünlü bir sima olan mektuplar da dâhildir.
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.