Cemil Koçak'tan: Son silah sustu halk kahvelere koştu

Hareket Ordusu şehirde

Kutschbach’ın günlüğü tarihçileri heyecanlandıracak yeni tarihsel bilgi ve açıklamalardan yoksun olmakla birlikte, günü gününe tutulmuş canlı notlardan oluşması açısından ilginçtir. Örneğin, 24 Nisan günü yazılmış Hareket Ordusu’nun İstanbul’a girişiyle meydana gelen silâhlı çatışmaları anlatan satırlar son derece canlıdır:

Kostantinopel, 24 Nisan:

Sakin yattık. Uyanıp da odamın balkonuna çıktığımda saat sabahın beşiydi. Omuzları üzerine dökülen bir palto ve başına da beyaz bir fes giymiş bir askerin duvara tırmandığını birden fark ettim. Bu duvar bizim sokağı duvarın yan tarafında bulunan eski Türk mezarlığından ayırmaktadır. Orada bulunan askeri karakola geriden gizlice yaklaşıldı. Hemen ardından yan sokaktan bazı birbirine benzer askerlerin geldiğini ve yanlarında taşıdıkları tüfeklerle karakola saldırdıklarını gördüm. Saldırıya uğrayanların kendi kendilerine silâhlarını teslim etmeleri ve şimdiye değin nöbetçi olanların kendi bölgelerinde tutsak olmaları çok şaşırtıcı oldu. Sayıca çok kalabalık olan yabancı askerler derhal sokağı kontrol altına aldılar ve bir devriye çıkardılar. (…)

Kuzeyden top atışları duyuldu

“Birkaç katlı yüksek evimin terasına çıktım. Buradan bütün İstanbul kuşbakışı görünüyor. Saat sabah altı buçuk. Kuzeyden ilk top atışı duyulmaya başladı ve ateş sesleri gök gürültüsünü andırır bir biçimde hiç kesilmeden devam etti. Pera [İstiklâl] Caddesi’nde de çatışma oluyor. Tüfek ve top sesleri gayet yakından geliyor ve her an çarpışanların  birdenbire ortaya çıkarak görüneceği sanılıyor. Selanik’ten gelen birliklerin de önümüzde görünmesi bunu gösteriyor. Yoldan gelip geçen  herkes sokaktan uzaklaştırıldı ve taraflar çatışmaya hazır hale geldiler. Çatışmanın mezarlıktan sonraki alana yayılması bekleniyor. Pera Caddesi’nin çıkışındaki Taş Kışla’nın çevresinde şehrin içinde çatışmalar devam ediyor. Burada gayet yakın olan Taksim Kışlası’na da Selanik’ten gelen birlikler tarafından saldırıldı ve buranın işgal edilmesinin önünü almak pek şüpheli görünüyor. Kışla topa tutuldu ve top mermileri Pera Caddesi’ne de düşmektedir. İşte, ağır top ve tüfek ateşi bize göre sağ taraftan Galata’dan geliyor. Selanik’ten gelen birlikler Tophane Kışlası’na saldırdılar ve kışla kısa zamanda düştü. (.,.)

“Makedonya’nın   hırsız çeteleri”

Aynı konuda yazılmış ikinci kitap ise Alman İmparatorluk Meclis üyesi (milletvekili) Adalbert Graf Sternberg tarafından yazılmıştır; onun kitabı, II. Meşrutiyet ve 31 Mart Ayaklanması hakkında kısa bir incelemedir. Kitabın ilk bölümü Osmanlı Devleti’nde anayasacılık hareketinin başlangıcını ve mücadelesini özetlemekte, anayasanın yeniden yürürlüğe girişini anlatmaktadır. İkinci bölümde 31 Mart Ayaklanması anlatılmaktadır. Bu sırada 31 Mart Ayaklanması’nın ilk günü olan 13 Nisan’da meydana gelen olaylara değinilmektedir. Son kısımda ise, 31 Mart Ayaklanması’nın ikinci gününden Hareket Ordusu’nun İstanbul’a girişine dek geçen sürece meydana gelen olaylar kaleme alınmıştır.

Tarih Sultan’ı azad eder

Kutschbach’ın 31 Mart ve Abdülhamit’e karşı gayet uzak ve kuşkucu tutumuna karşılık Sternberg, İstanbul’da ayaklanmanın bastırılmasını sağlayanları şöyle değerlendirmektedir: “Makedonya’nın hırsız çeteleri”. Kitapta Osmanlı Devleti’nin tarihiyle ilgili bazı yüzeysel açıklamalarda da bulunulmaktadır. Yazar Abdülhamid hakkında da şöyle yazmaktadır: “Bugün bütün her şeyin günahı sultana yüklenmektedir; fakat tarih onu pek çok şeyden azad edecektir. Zulmü korkudan, gerici yönetim biçimi ise mevcut koşullardan kaynaklanıyordu; en yetenekli kişileri kendine danışman seçmiş olduğunun en açık göstergesi, şimdiki yöneticilerin yine aynı kişileri yönetimin en üst kademesine getirmiş olmalarıdır. Abdülhamid’in düşüşü bir zorunluluktu, çünkü o padişah olduğu sürece hiçbir Jön Türk kendini güvende hissedemezdi.”

Yazar kitabında “Anayasal Türkiye’nin Geleceği” başlığı altında gayet kötümser bir tablo çizmekte, İslami toplumda tutucularla reformcular arasındaki çatışmanın daha da şiddetleneceğini tahmin etmekte, sonuçta da anayasal bir yönetimin geleceğine bir hayli karamsar ve kuşkulu bakmaktadır. Yazar, Jön Türkler’in hedeflerine sempati beslemekteyse de, başarılarından ümitli değildir.

Keklik gibi dizilirler

Sternberg, İstanbul hakkındaki genel izlenimlerini parça parça anlatmaktadır. Bunlar arasında Abdülhamid, genel olarak padişahların hayatı, harem, İstanbul’un Türk kadınları (yazar, pek az güzel kadın gördüğünden şikâyet etmektedir; oysa Fransız, Alman, Rum ve Ermeni kadınları batılı hem cinslerinden pek az farklıdır... Türk kadınlarının tipik özellikleri şöyle  anlatılmıştır: “kara gözler, solgun yanaklar; kış mevsiminde bir dizi keklik gibi birbirlerine sokulmuş otururlar”) ve parlamento ile Ahmet Rıza zikredilebilir. İlginç tesadüf, Kutschbach’ın kitabının olduğu gibi Sternberg’in de kitabının son bölümünün Yıldız Sarayı’nın uzun ve ayrıntılı  tasvirine ayrılmış olmasıdır.

Her iki kitabın karşılaştırılmasında şu nokta gözden kaçırılmamalıdır: Kutschbach 31 Mart Ayaklanması ile Abdülhamid arasında tam bir paralellik ve işbirliği olduğunu kendi yorumu olarak ortaya koyarken, Sternberg Abdülhamid’in bu olayda aktif bir rolü olmadığını, onun olayın tertipçisi sayılamayacağını, olsa olsa sadece teşvik etmekle kaldığını vurgulamaktadır.

Bu iki Almanca kitap, yeni bilgiler içermemesine karşın, şimdiye dek bu dönemle ilgili incelemelerde kaynak olarak kullanılmamış olmaları bakımından ilgi çekicidir.

OKUMA NOTLARI

Kutscbach’ın kitabının adı: ”Die Türkische Revolution-im Juli 1908 und im April 1909” (Türk İhtilali- Temmuz 1908 ve Nisan 1909), Verlag von W.Kutschbach, Halle a.S., Standard-Buchdruckerei g.m.b.h., Leipzig,, (yayın tarihi yok). Ayrıca günlüğün yer aldığı sayfalarda ilginç fotoğraflara da yer verilmiştir. Bunlar arasında Sultan Reşat’ın, Enver ve Niyazi Beylerin, Abdülhamit’in, Sadrazam Hilmi Paşa’nın, Ahmet Rıza Bey’in, Hareket Ordusu’nun İstanbul’a yürüyüşünün, bu orduya ait topların şehre girişinin, Taksim Kışlası’nın çatışmalardan sonraki yıkık durumunun, Taksim Meydanı’ndaki ölü ve yaralıların, ölülerin tramvayla taşınmalarının ve 31 Mart Ayaklanması’na katılanlardan bazılarının halka açık idamlarının fotoğrafları zikredilmeğe değerdir. Ben bu tarihleri içeren bir başka günlük hatırlamıyorum.

Sternberg’in kitabı: “Die Türkische Revolution” (Türk İhtilali), Georg Stilke, Einendruckerei und Verlags Gef. m.b.h., Berlin, 1909. Kitabın arka kapağından yazarın sadece Türkiye hakkında değil, fakat başka ülkeler hakkında da yayın yapmış olduğu anlaşılmaktadır.

Bu arada eğer Sina Akşin’in doktora tezi olan “31 Mart Olayı”nı okumadıysanız, hâlâ iyi bir başlangıç yapamamışsınız demektir. Şimdiye kadar bu alandaki en iyi akademik araştırmadır. İlk elden bir şey okumak isterseniz Abdülhamid’in başkâtibi Ali Cevat Bey’in “İkinci Meşrutiyet’in İlânı ve 31 Mart Hâdisesi”ni öneririm. Olayların ilk elden gözlemini içerir. 31 Mart denince herkesin hemen hatırlayacağı Derviş Vahdeti’nin meşhur “Volkan” gazetesinin yeni harflerle tıpkı basımı da Ertuğrul Düzdağ tarafından yirmi sene önce yapıldı bile.