Kültür -4: Birleştirmek, Parçalamak İçin miydi?

Eskiler, şimdilerde kültürün karşıladığı hiçbir şeye kültür demezdi. Zira “kültür”, Fransızca “culture” kelimesinden Tanzimat’la dilimize geçmiş bir kelime.

Fransızca da Latinceden almış (cultura). Latince mânâsına göre “ekip biçmek, toprak işlemek” anlamına gelen “cult” kelimesinden türetilmiş (Etimoloji Sözlüğü).

Buradan bakınca tarım terimi olarak karşımıza çıkan kültür, modern zamanlarda görünmeyen soyut birikim için de kullanılmaya başlamış.

Bize gelince… eskiler ne derdi? Ecdattan kalan ve devam ettirilen mirasa “anane” veya “âdet”, toplum içinde kişiler arası kesin ilkelere “örf”, sosyal hayat içindeki davranış ve konuşma kurallarına “adabımuaşeret” derdi. Müslüman olduktan sonra hepsi İslam kaideleriyle uyumlu olarak düzenlenmişti.

Mesela bugünlerde “dergâh kültürü” olarak başlıklandırılan “tekke adabı”, davranışta, fikirde, niyette ve duyguda incelikleri öğütlüyor, bu tekâmülün toplumda yaygınlaşmasını sağlıyordu. Aynı zamanda tekke adabına vâkıf olmak bir “şehirlilik” alametiydi.

“Herkesi hoş, kendini boş görme”yi öğreten bu düstur, şehir içinde “bir arada yaşama”yı da daha kolay ve saadetli hâle getiriyordu.

Tekke/dergâh nerede ise, oraya şehirlilik adabı da taşınıyor, yalnızca insana değil, yaratılmış her şeye hürmet ve muhabbet duyabilecek şekilde bireyler eğitiliyordu.

Mensubiyeti olanlara, “hangi bağın gülüsün?” sorusunu sorduran da işte aşısı tutan hürmet ve muhabbetten ötürüydü.

Duyguları, düşünceleri ve davranışları incelen toplumların hiç kuşkusuz, gündelik yaşayışı ve sanatı da incelir ve değerlenir.

Şeksiz şüphesiz kaderi, nasibi ve yaratılmışlarla olan ilişkisini Cenab-ı Hakk’tan bilenlerin, hayrı O’ndan bekleyenlerin ve yalnızca ona şükredenlerin çoğunluğu teşkil eden toplumda güzellikleri övmenin, bu övgüyü Yaradan’a adamanın yolları da tekke adabı gibi disipline bağlanmıştı.

İnşa edilen ve nakışlarla donatılan camiler, sebiller, çeşmeler, hanlar, hamamlar ve ayrıca her geçen yıl daha da incelen kitap sanatları, sadece Osmanlı devrinin değil, Hazar’dan Endülüs’e, Orta Asya’dan Orta Doğu’ya İslam dünyasını kuşatan bütün ince zevkleri temsil ediyordu.

Müslümanlar ne zamanki bu özgün ve incelikli övgülerden/sanatlardan vazgeçerek Batı Rönesansı’na ve 18. Yüzyıl itibariyle “Aydınlanma”ya yenik düştüler, o zaman şehir kimliği, adabımuaşereti, örfü ve ananesi bozguna uğradı, kimliksizleşti.

Devamı: https://www.yenisoz.com.tr/yazarlar/kultur-4-birlestirmek-parcalamak-icin-miydi-6745/