Seyyah Vital Cuinet’den 120 Yıl Önceki Sakarya

Gümrükönü Yazıları

Vital Cuinet, Fransız coğrafyacı ve oryantalist. 1833-1896 yılları arasında altmış üç yıl yaşamış bir Fransız aydını. Bizi ilgilendiren tarafı ise 1880-92 yılları arasında on iki yıl süreyle Duyun-u Umumiye Meclisi İdaresi’nde Genel Sekreter olarak görev yaparken Anadolu’yu adım adım dolaşması, notlar alması ve ‘La Turquie d’Asie’ adıyla bir kitap yayımlamış olması. Beş ciltlik eserin halen Türkçeye çevrilmemiş olması ayrı bir üzüntü. IV. Cildinde ise –ki bizi asıl ilgilendiren konu budur- o günkü adıyla İzmit Sancağı da yer alıyor. Pelin Koç hanım bu bölümü dilimize kazandırarak büyük bir hizmet vermiş. İzmit Sancağı üzerine nefis araştırmaları ve zengin arşiviyle bölgemizin geçmişini aydınlatan Atilla Oral beyin fotoğraf katkısıyla Demkar Yayınevi 2012 Mayısında kitabı İzmit Mutasarrıflığı adıyla yayımlamış. Adapazarı’ndan Karasu’ya Geyve’den Taraklı’ya, Kaynarca’dan (Şeyhler) Akyazı’ya, Sapanca’dan Hendek’e… yüz yürmiş beş yılın adeta sosyo-kültürel fotoğrafını yansıtan kitaba 0212 241 39 41 telefondan ve post@demkaryayinevi.com’dan ulaşabilirisiniz.

Biz de Atilla beyin ve Pelin hanımın hoş görüleriyle Sakarya (Adapazarı) hakkında 40 sorunun cevabını söz konusu kitaptan arıyoruz. Buraya nakledeceğimiz birbirinden değerli bilgiler, kitaptaki binlerc önemli bilgilerden sadece bir kaçıdır. Unutmadan: O dönemde Sakarya diye bir idari yapı yoktur, bugünkü Sakarya ilini kapsayan o günkü ilçe ve nahiyelerle köyleri inceleyemeye çalışacağız.

1. İzmit Mutasarrıflığı’nın nüfusu? 222.760 (bu nüfus merkez İzmit (Bahçecik nahiyesi ve İzmit’e bağlı 66 köyü) Karamürsel (Yalova nahiyesi ve 60 köyü), Adapazarı (Sapanca, Akyazı, Hendek nahiyeleri ve Adapazarı ve nahiyelerindeki 205 köyü), Kandıra (Şeyhler (Kaynarca), Kaymaz, Karasu, Akabad ve Ağaçlı nahiyeleri ve 167 köyü), Geyve (Akhisar (Pamukova) ve Taraklı nahiyeleri ve 108 köyü) ilçelerinin toplamını ifade etmektedir.  125 sene evvel İzmit Mutasarrıflığı 5 kaza (ilçe), 12 nahiye ve 606 köyden oluşmaktadır.)

2. 120 sene önceki Adapazarı’nın sınırları? 1887 yılındaki Adapazarı ilçesinin idari sınırlar, ilçe merkezi başta olmak üzere, Sapanca, Akyazı ve Hendek nahiye merkezleriyle, Adapazarı merkezi ve üç nahiyesine bağlı 205 köyünü kapsamaktaydı.

3. 120 sene önceki Adapazarı’nın yüzölçümü? 1.925 kilometre kare (Toplam yüzölçümü 12.050 km2 olan İzmit Mutasarrıflığı’nın % 16’sını Adapazarı meydana getirmektedir.)

4. Adapazarı’nın 120 sene önceki nüfusu? 59.598 kişi ( İzmit Mutasarrıflığının % 27’si)

5. Adapazarı’nda Müslüman Nüfus? Yerli halk (Manavlar), Muhacirler ve Göçebe 45 kişi olmak üzere toplam 41.374 kişi (ilçe nüfusunun % 70’i)

6. Adapazarı’nda 120 sene önceki yerleşik/yerli (Manav) nüfus? 34.000 kişi (% 57) Orhan Gazi döneminden 1326 yılında Nikomedya’nın fethinden bu yana bölgeye yerleşen Türkmen Müslümanlardan meydana gelmektedir.

7. Adapazarı’nda 120 sene önceki Muhacir nüfus? 7.329 kişi (% 12) Muhacir nüfusu 1863’ten itibaren Abhazya’dan göç etmek zorunda kalan Çerkes ve Abhazlar, meşhur 93 Harbi denilen (1887-88) Osmanlı-Rus Harbi sonucu Lazistan eyaletinden göç etmek zorunda kalan Laz ve Gürcü Müslümanlar ile Bulgaristan ve Romanya’dan göç etmek zorunda kalan Türk Müslümanlar ve 1881’den itibaren Bosna-Hersek’ten göç etmek zorunda kalan Boşnak Müslümanlar oluşturmaktadırlar.

8. Adapazarı’nda 120 sene önceki Rum Ortodoks nüfus? 2.997 kişi ( % 5)

9. Adapazarı’nda 120 sene önceki Ermeni nüfus? Gregoryen Ermeni 12.810 kişi, Protestan Ermeni 1.410 kişi, toplam Ermeni nüfus 14.220 kişi (% 24)

10. Adapazarı’nda 120 sene önceki Çingene (Roman) nüfus? 1.007 kişi (% 1.7)

11. 1892 yılı Adapazarı Merkezi? Kaza Kaymakamının (Vali Yardımcısı) ikamet ettiği, naip tarafından başkanlık edilen Bidayet Mahkemeleri’nin (modern hukuka göre işleyen) ve müftü tarafından yönetilen bir Şer’i Mahkemenin (İslam hukukuna göre işleyen) bulunduğu, Rum Ortodoks Başpiskoposluğundan bir papaz yardımcısının, Protestan bir Amerikan misyonerin, bir belediyenin, Devlet hazinesinin ve tütün rejisi ajanslarının, bir askeri deponun, iç hizmete açık (Türkçe dilinde) bir telgraf istasyonunun bulunduğu bir yerleşimdir. Adapazarı şehri, şosesi ve özel bağlantısıyla, 35 km anayolu ve 14 kmlik eklentisiyle İzmit’e 49 kmlik mesafededir. Anadolu Demiryolu’nun istasyonu (Arifiye) Adapazarı’na 7 km mesafededir.

12. Adapazarı merkezindeki ev/hane sayısı? 5.326 hane

13. Adapazarı Merkezi’nin 1892 nüfusu? 9.000’i yerli (Manav), 3.324’ü Muhacir olmak üzere 12.329 Müslüman (% 50.3) , 10.256 Ermeni (8.846 Protestan, 1.410 Gregoryan) (% 41.8) ve 1.565 kişi de Rum Ortodoks (% 6.5), toplam 24.510 kişiden meydana gelmektedir.

14. Adapazarı’nda okullaşma? Adapazarı, merkez, nahiye ve köylerinde 3 lise (2’si medrese), 12 ortaokul, 134 ilkokul olmak üzere 148 okulda Müslim ve Gayr-ı Müslim kökenli toplam 2.405 öğrenci öğrenim görmektedir.

15. Adapazarı’nda Müslüman okulları? 2 medrese (30 öğrenci) 1 lise (85 öğrenci), 133 ilkokulda (800 öğrenci) toplam 136 okulda 915 öğrenci öğrenim görmektedir.

16. Adapazarı’nda Rum Ortodoks okulları? 1 erkek lisesi (150 öğrenci), bir kız yatılı okulu (100 öğrenci) toplam 2 okulda 250 öğrenci öğrenim görmektedir.

17. Adapazarı’nda Ermeni Gregoryen okulları? 4 kız yatılı okulu (760 öğrenci) 4 erkek lisesi (310 öğrenci), toplam 8 okulda 1070 öğrenci öğrenim görmektedir.

18. Adapazarı’nda Ermeni Protestan okulları? 1 dini yatılı okul (120 öğrenci), 1 erkek ilkokulu (50 öğrenci) toplam 2 okulda 170 öğrenci öğrenim görmektedir.

19. Adapazarı’nda dini yapılar? Adapazarı kazası nahiyeleri ve  köylerinde 100’ü minareli 120 Cami, 2 medrese ve 6 türbe (yatır), Ermeni Gregoryen ve Rum Ortodokslara ait 11 kilise, bir Protestan ibadethanesi bulunmaktadır.

20. Adapazarı Büyük Çarşısı? Vital Cuinet, büyük ve korkunç bir yangından sonra taşlardan inşa edilmiş 1.000 dükkanlı büyük bir çarşıdan söz etmektedir ki, bu çarşı Uzunçarşı’yı da içine alan Tozlu, Orta, Orhan ve Ağa camileri arasındaki dükkanları içine alan çarşıların yekünü olmalıdır. Zira 1.000 (bin) adet dükkandır.

21. Adapazarı Büyük Çarşısı’ndaki işyerlerinin meşguliyetleri? 20 dükkan Avrupa kullanımına yönelik ayakkabı satıcısı, 80 dükkan iç pazara yönelik ayakkabı satıcısı, 100 dükkan tuhafiyeci, 15 dükkan kunduracı, 23 dükkan terzi, 20 dükkan fırın ve pastane, 200 dükkan baharatçı/aktar, 120 dükkan kasap ve helvacı, 40 dükkan kahvehane, 5 dükkan eczane, 40 dükkan bakırcı, 30 dükkan demirci, 25 dükkan döviz bürosu, 280 dükkan çeşitli ticaret malları satanlar; Büyük Çarşı dükkan adedi 1000 (bin) dükkan. (Ermeni ve Rum ahalinin yoğun oturduğu f.t.) Karaağaçdibi mahallesinde 8 damıtımevi (muhtemelen şarap üretimi ile ilgili olmalı.f.t.), 15 içecek satış yeri, 10 bakkal dükkanı, 3 fırın ve 5 kasap bulunmaktadır.

22. Adapazarı’nda sanayi? 130 işçi çalıştıran 2 (iki) ipek ipliği fabrikası, 4 boyahane.

23. Adapazarı’nda ticaret? Bölgenin üretimlerinin değerlendirildiği büyük bir pazar her Pazartesi günü kurulmaktadır. (Bu bilgi Adapazarı pazarının asırlardır he Salı ve Cumartesi günleri kurulduğu yönündeki tevatüren gelen bilgi ile çelişmektedir.f.t.) 

24. Adapazarı kazasının üretimi? Adapazarı kazasında; 274 bin hektolitre tahıl üretimi, 520 ton keten tohumu, 1.000 (bin) ton soğan, 2.000 (iki bin) ton sarımsak, 2.000 (iki bin ton) patates, 1.000 (bin) ton taze sebze, 120 ton bal, 15 ton balmumu, 76 ton ipekböceği kozası, 25 milyon yumurta, 100 bin kümes hayvanı ve 200 bin sığır.

25. Adapazarı’nın 1892 yılı dış ticaret hacmi? 12 milyon frangı ihracat, 2 milyon frangı ithalat olmak üzere; Adapazarı kazasının yıllık dış ticareti (alım ve satımı) 14milyon Fransız frangıdır.

26. Sapanca nahiyesi? Bir nahiye müdürü tarafından idare edilen nahiye merkezi ve 73 köyden ibarettir. Anadolu Demiryolu’nun durağı mevcuttur. Sapanca nahiyesi, gölün kıyısında, kendi adını taşıyan güzel, zengin ve geniş ovada İstanbul ve Odessa’da çok sevilen elma-armut ve soğan-sarımsak ve meyve bahçelerinin ortasında bulunur. 15 ilkokulda 500 öğrenci eğitim görmektedir. 1887 yılında Hasan Fehmi Paşa tarafından, doğum yeri Batum’dan gelip Sapanca Cemile köyüne yerleşmiş hemşerilerine yönelik yaptırttığı güzel bir cami ve 160 öğrencinin okuduğu ilkokuldan söz etmek gerekir. 11’i imparatorluğa ait 15 cami, 2 öğrencisiz medrese, biri Ermeni diğeri Rum topluluğuna ait 2 kilise, 1 hamam, 10 çeşme, 5 halk fırını, 2 ipekböceği yetiştirme yeri, 17 dükkan ve mağaza, 24 kahvehane ve kervanlar için han (bir tür lokantalı otel) ve 1.230 ev/hane bulunmaktadır. Ayrıca 16 çiftlik ve sapanca gölüne dökülen çaylar üzerinde 16 değirmen bulunmaktadır.  

27. Sapanca nahiyesinin (73 köyüyle beraber) 1892 yılı nüfusu? Müslümanlar 13.000 kişi (12.000 yerli, 1.000 Muhacir) % 87, Gregoryen Ermeniler 1.100 kişi (% 7), Rum Ortodokslar 900 kişi ( % 6) olmak üzere toplam 15.000 kişi.

28. Sapanca nahiye merkezinde nüfus? Müslümanlar 5.600 kişi (5.000 yerli, 600 Muhacir) % 76, Gregoryen Ermeniler 900 kişi (% 12), Rum Ortodokslar 880 kişi ( % 12) olmak üzere toplam 7.380 kişi.

29. Akyazı nahiyesi? Bir nahiye müdürü tarafından idare edilen nahiye merkezi ve 48 köy ve köycükten ibarettir. Adapazarı kazasının güneyinde, Geyve kazasının eklentilerinin yakınında bulunur.  Akyazı nahiyesinin merkezi tamamı Müslüman ve çiftçi 800 sakinin yaşadığı hoş, küçük bir kasabadır. Ağaçlık tepelerle çevrilmiş bir çayırın ortasında bulunur. Görüntü cazibeli, özellikle ilkbaharda ‘beyazla yazılmış’ anlamına gelen kaligrafi sayfasının görünümünden Türkçe Akyazı ismi verilmiştir. 24 camii vardır. İlkokul seviyesinde 20 okulda 300 öğrenci eğitim görmektedir. İlçenin 4 km güneyinde Kuzuluk denilen ve her sene Adapazarı Belediyesi’nce ihaleye konan bir termal kaynak bulunmaktadır.

30. Akyazı nahiyesinin (48 köyüyle beraber) 1892 yılı nüfusu? Müslümanlar 6.020 kişi (5.000 yerli, 20 göçebe, 1.000 Muhacir) % 80, Gregoryen Ermeniler 1.064 kişi (% 14), Rum Ortodokslar 232 kişi ( % 3) ve Çingeneler 132 olmak üzere toplam 7.448 kişi.

31. Hendek nahiyesi? Bir nahiye müdürü tarafından idare edilen nahiye merkezi ve 32 kasaba, köy ve köycükten ibarettir. Adapazarı kazasının doğusundadır. İmparatorluk donanması için kısmen kullanılan geniş ormanları vardır. Nahiyeyle aynı adı taşıyan merkez Hendek, 6.500 Müslüman nüfuslu, Düzce’den Adapazarı’na kervan yolu üzerinde bulunan, ikisine de hemen hemen aynı mesafede küçük bir şehirdir. Yaşayanlarının hemen hemen tamamının uğraşı deve sırtında mal taşımak ve küçük esnaftır. 3’ü lise, 1’i orta, 27’si ilk ve başlangıç olmak üzere 31 okulda 467 öğrenci öğrenim görmektedir. Hendek nahiyesinde 37 cami, 1 kilise, 6 çeşme, 2 hamam, 32 han veya lokantalı otel, 3 halk fırını, 111 dükkan, 26 çiftlik ve 26 değirmen, 12 ipek böcekliği, 2.500 ev/hane bulunmaktadır.

32. Hendek nahiyesinin (32 köyüyle beraber) 1892 yılı nüfusu? Müslümanlar 10.025 kişi (8.000 yerli, 25 göçebe, 2.000 Muhacir) % 77, Gregoryen Ermeniler 1.800 kişi (% 15), Rum Ortodokslar 300 kişi ( % 2) ve Çingeneler 875 (% 7) olmak üzere toplam 13.000 kişi.

33. Kaynarca (Şeyhler) nahiyesi? Bir nahiye müdürü tarafından idare edilen nahiye merkezi bağlı olduğu Kandıra’nın 15 km güneydoğusunda, Adapazarı’nın 30 km kuzeyindedir. Nahiyede 31 Müslüman ilkokulunda 400, 1 Rum Ortodoks ilkokulunda 65, 1 Gregoryen ilkokulunda 60 olmak üzere toplam 33 ilkokulda 525 öğrenci öğrenim görmektedir. Şeyhler nahiyesi (Kaynarca) merkezinin 1.860 yaşayanı vardır. Nahiyede 18 büyük cami, 6 mescit ve dua yeri, 150 çeşme, 6 han veya yemekli otel, 37 dükkan/mağaza mevcuttur. 22 çiftlik ve değirmen vardır. Esas üretim, dikkate değer miktarda kenet tohumu ihracatını sağladığı gibi ip ve kenen bezi üretimini de sağlayan keten üretimidir. Üretilen keten bezlerinin Arabistan’a, tohumların ise Avrupa’ya ihracatı, Adapazarı yoluyla İzmit ve İstanbul üzerinden sağlanır.

34. Kaynarca (Şeyhler) nahiyesinin 1892 yılı nüfusu? Müslümanlar 11.235 kişi (10.340 yerli, 95 göçebe, 800 Muhacir) % 81, Gregoryen Ermeniler 1.100 kişi (% 8), Rum Ortodokslar 1.560 kişi ( % 11) olmak üzere toplam 13.895 kişidir.

35. Karasu Nahiyesi? Nahiyeyle aynı adı taşıyan merkez Sakarya ve Milansu’nun (Hypins) ağızları arasında, bağlı olduğu Kandıra’ya 50 km, Adapazarı’nın kuzeydoğusuna 45 km uzaklıkta bir denizci köyüdür. Merkez nüfusu yaklaşık 1.900 kişidir. 22’si Müslüman, 1’i Rum, 1’i Ermeni olmak üzere 24 ilkokulda 401 öğrenci okumaktadır. Nahiyede 10 büyük cami, 8 kilise, 8 çiftlik 8 değirmen, 5 fırın, 5 çeşme, 22 han ve 43 butik dükkan ve mağaza bulunmaktadır. Kıyı köyünün sakinleri palamut balıkçılığı ve komşu köylerde üretilen odun kömürü taşıyıcılığı ile uğraşırlar. Karasu çevresinde bolca darı yetiştirilmektedir.

36. Karasu nahiyesinin 1892 yılı nüfusu? Müslümanlar 6.400 kişi (6.000 yerli, 400 Muhacir) % 68, Gregoryen Ermeniler 2.000 kişi (% 21), Rum Ortodokslar 1.000 kişi ( % 11) olmak üzere toplam 9.400 kişidir.

37. Geyve Kazası? Yüzölçümü 3.000 kmdir. İdari bakımdan Taraklı ve Akhisar (şimdi Pamukova) olmak üzere iki nahiyeye ayrılmıştır. 108 kasaba, köy ve köycük bulunur. Kazanın aynı adı taşıyan merkezi Geyve, önceleri önemli bir şehir iken IV. Murat döneminde 1640 tarihinde Sakarya ırmağının bir taşkını ile yıkılmış kasabanın etrafında bir çok erik ağacı ve diğer ağaç kültürleri ve iyi sulanmış bahçeler uzanır. Geyve’de, Ortaköy’de ve Saraçlı’da 2’si yüksek, 5’i orta ve 44’ü ilkokul seviyesinde 51 okulda 854’ü erkek, 170’i kız toplam 1.024 öğrenci eğitim görmektedir. Geyve kazasında 31 cami, 41 mescit/dua yeri, 1 imaret, 4 türbe/yatır, 2 kilise, 75 çeşme, 1 hamam, 16 fırın, 35 han, 329 dükkan, 2 bıçkı fabrikası, 38 çiftlik 38 değirmen, 7 ipekböcekliği ve 2 ticaret eşya deposu bulunmaktadır. Ortaköy ve Saraçlı kasabalarında aile içinde ipek çekilen 384 çıktıktan başka bu iki kasabada 5’i Rum, 2’si Ermeni mahallelerinde bulunan 7 böceklik işlemektedir. Her haftanın Perşembe günü Geyve’de ipek, afyon, tahıl, pamuk gibi önemli eşyanın, neredeyse tamamı İstanbul’un tüccarları aracılığıyla Fransa ve İngiltere’ye ihraç edilen ürünlerin dolaştığı Pazar kurulur. Öteki yerel ürünler, susam, soğan, üzüm ve diğer güzel meyveler, büyük ölçüde İstanbul’da, kalanı da yerinde tüketilir. Tütün ürünleri Reji yönetimlerine verilmiştir. Fazlaca ünlü Geyve kavunları, demiryolu inşasında bu yana (1891) İstanbul’da, bilinmeyen bir tarihten bu yana Bursa pazarlarında şöhret kazanmıştır.

38. Geyve Kazası’nın 1892 yılı nüfusu? Müslümanlar 21.666 kişi (20.766 yerli, 190 göçebe, 710 Muhacir) % 62, Ermeniler 6.889 kişi ( Gregoryen 6.752, Protestan 132)  % 20, Rum Ortodokslar 6.481 kişi ( % 18), Çingeneler 108 kişi olmak üzere toplam 35.145 kişidir.

39. Taraklı nahiyesi? Taraklı nahiyesi 29 köy ve köycükten ibarettir. Nahiye müdürü, yurtiçi hizmette bulunan telgraf istasyonu olan Taraklı’nın merkez nüfusu 1.318 Müslüman’dan meydana gelmektedir. Taraklı ve köylerinde minareli 10 cami, 20 mescit, 5 medrese, 1 hamam, 10 halk çeşmesi, 6 fırın, 12 han, 83 dükkan/mağaza ve 20 çiftlik-20 değirmen bulunmaktadır. Taraklı’da 5 tanesi yüksek okul, 1’i ortaokul, 20’isi ilkokul toplam 26 okulda 347 öğrenci eğitim görmektedir. Nahiyenin esas tarım ürünleri, tahıl, afyon ve ipektir. Taraklı yakınında Ilıca köyünde bir adet kükürtlü termal kaynak suyu bulunur. Her Pazar günü oldukça önemli pazar kurulan Taraklı’da buğday, mısır, taze meyve-sebze; afyon, ipekböceği kozası ve ham ipek; aynı komşu köy ve köycüklerde işlenen ve İstanbul’a gönderilen tahta kaşıklar satılmaktadır.

40. Taraklı nahiyesinin 1892 yılı nüfusu? Taraklı nahiyesinde merkez ve köylerdeki nüfus Müslümanlar 5.470 kişi % 64, Ermeni Gregoryen 3.852 kişi % 42, Rum Ortodokslar 291 kişi % 3 olmak üzere toplam 8.593 kişidir.