Aslı Arapça olmasına rağmen bu dilde kullanılmayan “mesnevi” kelimesi, sözlük anlamı itibariyle “ikişer ikişer, ikili” manasını taşır. Edebiyâtçıların tarifine göre ise mesnevi, her beyti başlı başına kafiyeli olan nazım şeklidir. Mesnevi nazım şeklinin İran edebiyatında doğup oradan Arap ve Türk edebiyatlarına geçmiş olduğu rivayet edilir.
Türk edebiyatında mesnevi nazım şeklinin başlangıcı, Yusuf Has Hâcib (öl. 1077) tarafından kaleme alınmış olan Kutadgu Bilig adlı esere tesadüf eder. Mesnevi nazım şeklinin Türk edebiyatına girişinden sonra birçok Türk şair, bu türde örnekler vermişlerdir.
Bunlar arasında 13. yüzyılda Mevlâna Celâleddin Rumî’nin (öl. 1273) Mesnevi’si, 11. asrın sonlarına doğru Şeyyad Hamza tarafından kaleme alınan Yusuf u Züleyhâ adlı mesnevi, 14. yüzyılda Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve 13. yüzyılda Yunus Emre’nin Risâletü’n-Nushiyye’si, 15. yüzyılda Ahmed-i Dâ’i’nin Çengnâme’si bunlar arasındadır.
Süleyman Çelebi’nin Vesiletü’n-Necat’ı, Fuzûlî’nin Leylâ vü Mecnûn’u,Taşlıcalı Yahya Bey’in Yûsuf u Züleyhâ’sı, Nâbî’nin Hayriyye’si ve Sâbit’in Zafernâme’si, Şeyh Gâlib’in Hüsn ü Aşk’ı, Sünbülzâde Vehbi’nin Lutfiyye’si, mesnevî nazım şeklinin son şairi olarak kabul edilen İzzet Molla’nın Mihnet-i Keşân ve Gülşen-i Aşk adlı eserleri anılmaya değer mesnevilerdir.
Siyer kitaplarının en güzeli
Mesnevi şeklinde yazılan mevlidler edebiyatımızda önemli bir yere sahip. Mevlid, “viladet” sözcüğünden türetilmiş olup çoğulu “mevâlid” şeklindedir. Bu sözcük Arap dilinde “herhangi bir kişinin doğduğu zaman” bir mekân ismi olarak “herhangi birinin doğduğu yer” ayrıca “doğma”, “doğum” gibi anlamları da ifade eder. Özel olarak peygamberimiz Hz. Muhammed’in (sas) “doğduğu zaman”, “doğduğu yer” veya “doğumunu anlatan manzum eser” gibi anlamlar taşır.
Bu mevlidlerden en ünlüsü, Sultan Beyazıd Han’ın Divan-ı Hümayun imamı ve Bursa’da bulunan ünlü Ulu Camii’nin baş imamı Süleyman Çelebi’nin Vesilet-ün Necât adlı eserdir. Vesilet-ün Necât, Arapça bir tamlamadır ve “Kurtuluş Vesilesi” mânâsını taşır. Müellifi tarafından her ne kadar bu isim verilmişse de halk bu eseri “Mevlid” diye bilmiş ve öyle isimlendirmiştir.
Edebiyat tarihçisi Fuad Köprülü eser için, “Halk arasında okunmaya mahsus siyer kitaplarının en güzelini Süleyman Çelebi 812’de Bursa’da yazdı. Onun Mevlid manzumesi asırlarca halk arasında okundu, hatta bestekârlar tarafından bestelendi. Her asırda ona birçok nazire yazıldığı halde, ifadesindeki sadelik ve selâset, ilhamındaki samimilik ve tabilik, onu Türk edebiyatının bir şâheseri halinde asırlarca yaşattı.” demiştir.
Kimin yazdığı tespit edilemeyen mevlidler var
Tarihimizde birçok mevlid yazılmış olmasına karşın araştırmalara göre mevcut metinlerinden yetmiş kadarının şairi tespit edilebilmiştir.
Mevlidler genellikle tevhid, münacâât ve nâ’t ile başlamaktadır. Kâinatın zuhur kaynağı olan nur-ı Muhammedî’den (sas) bahsedilerek Hz. Peygamber’in doğumuna geçilmekte onun Miraç hadisesi ve diğer mucizelerinin ve başından geçen hadiselerin anlatılmasının ardından vefatına yer verilmekte en sonunda Resul-i Ekrem ve ashabı başta olmak üzere eseri yazan, okuyan ve dinleyenler için bir duâ ile sona ermektedir. Hemen her faslın bitiminde, içinde Hz. Peygamber’e salât ve selamın da bulunduğu tekrar beyitleri yer almaktadır. Bu beyitler Süleymân Çelebi’nin Vesilet’ün Necât’ında şöyledir:
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.