Hüseyin Atay Hoca ve Kitapların Kaderi

Mustafa Kara

GİRİŞ

Cumhuriyet dönemi Türkiye’de dinî hayatın tarihini yazanlar, şüphesiz bir mukaddimeden sonra 1924 te kurulan Diyanet İşleri Reisliği ve 1925 yılında açılan İstanbul Darulfünün İlahiyat Fakültesi ile işe başlayacaklardır. İlahiyat Fakültesi 1933 te yanlış bir karar gereği kapatıldıktan sonra din eğitimi ve öğretimi açısından en şanssız yıllar başlamıştır. 1949 yılında bu sefer Ankara’da açılan İlâhiyat Fakültesi ve farklı illerde hizmete giren yedi İmam Hatip Okulu ile yeni bir dönemin kapısı aralanmıştır. Ankara İlahiyat Fakültesi için 1956 yılında alınan ilk asistanlardan biri de  30 Ağustos 2023 tarihinde  başkentte vefat eden Hüseyin Atay’dır.

İlim dünyasındaki yeri, dinî meselelere bakış tarzı ve tartışmaktan zevk aldığı farklı yorumları bir tarafa, doğum yeri olan belde için koordine ettiği bir kültür hizmetini, rahmetle anılmaya vesile olsun diye burada  kısaca anlatmak istiyorum..  Önce bulunduğumuz yeri belirleyelim.  Doğu Karadeniz’in sahil şehri Trabzon’un Doğuya doğru sahildeki  son ilçesi Of’tur. Bu ilçeden sonra  Rize’nin İyidere ilçesi sizi karşılar. İyidere bu iki güzel şehri birbirinden ayıran bölgedeki yüzlerce irmaktan/dereden birinin adıdır. İyidere, aynı zamanda Ovit’e doğru yürüyen Rize-Erzurum karayolunun başlangıç noktasıdır. Bu yolu güneye doğru takip ederseniz  25 km. sonra Güneyce tabelası ile karşılaşırsınız. 10 km. sonra İkizdere, daha sonra Ovit tünelinden geçerek İspir’e oradan da dadaşlar diyarı Erzurum’a ulaşabilirsiniz.

Aslına Dönen Bir Köy

Doğu Karadeniz’in kadim yerleşim yerlerinden biri olan Güneyce (eski adı Varda/Hacışeyh Köyü)[1] 1946 yılında ilçe/belediye olmuş[2] 1952 de ise politik sebeplerle[3] Nahiye/Belde olmuş 2014 yılına kadar Belediye kurumu hizmetlerine devam etmiş, nufusun azalması sebebiyle  -bir anlamda aslına dönerek- tekrar İkizdere ilçesine bağlı köy statüsüne geçmiştir.

Atay hocamız işte bu köyde resmi kayıtlara göre 1930 yılında doğmuştur. Köyde Acem İsmail lakabıyla bilinen Hafız İsmail Atay ile Ayşe Hanım’ın oğludur. İsmail Hoca ayrıca birinci sınıf bir taş duvarı ustasıdır. Otuzlu yıllarda İstanbul’a gitmiş, önce Belediye Mezarlıklar Müdürlüğünde imam olarak iş bulmuş[4] daha sonra atandığı Bayezid Camii imamlığından emekli olmuş, 1982 de İstanbul’da âlem-i cemale intikal etmiştir[5].

Hüseyin Atay yüksek tahsilini, kardeşi İbrahim[6] ile birlikte Bağdat’ta tamamlayıp  Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde  asistan olduğu  yıllarda ise Ankara’yı yavaş yavaş tanıyan, para kazanmaya başlayan  inşaatçı/müteahhit, -başta kayınpederi Ömer Durmuş[7] olmak üzere-  Güneyce’li hemşehrilerini  ikna ederek  Nahiye’de bir kütüphane kurmayı başarmıştır.

Rize İstanbul Bağdat

Beldemiz, Osmanlı döneminde Medrese’ye ve Ahmet Ziyauddin Gümüşhanevî’nin halifesi olan, Doğu Karadeniz bölgesinde Vardalı Şeyh diye tanınan Osman Niyazi Efendi tarafından kurulan bir tekkeye sahipti. Bu tekkenin de  kısmen günümüze ulaşan bir kütüphanesi vardı[8]. 1909 tarihinde vefat eden Osman Niyazi Efendi’nin yakın akrabası olan Hüseyin Atay’ın küçük elleriyle ilk karıştırdığı kitaplar muhtemelen bu tekkeden kalan mahzun yadigârlardır.[9] Bölgenin sanat harikası ahşap camilerinden biri olan ve 1925 tarihinde tekkelerin kapanmasından sonra cami olarak  hizmete devam eden bu mekanda[10]  otuzlu yıllarda Atay Hoca hafızlığını tamamlamış, sonra ilkokula başlamış, 1941 yılında  ailece İstanbul’a, babasının yanına intikal etmişti[11]..

Yeni Kütüphane

Yeni kurulacak olan kütüphanenin yeri,  eski  ilçe merkezinin Çarşı mahallesindeki Büyük Cami’nin müştemilatında/dershanesinde olacaktı. Bu caminin imamı da babam Kutuz Hoca (Mehmet Kara) idi. Yıl 1958. Bir gün PTT’ye, dolu dolu birkaç tane  büyük çuval arabadan indirildi. Postacı onları, orada bulunanların yardımıyla zar zor  içeri alırken ben de  torbaların üstünde yer alan  yazılara bakıyordum. Bir de ne göreyim. Hepsinde büyük harflerle “Mehmet Kara Büyük Cami İmamı”  yazıyordu. Büyük bir  sevinçle  çuvallara sarıldım. Ne olduklarını bilmeden heyecanla “Bunlar bizim” dedim. Hemen uyarı geldi. “Onlar sizin değil, Kütüphanenin..” Mesele anlaşıldı. Kitaplarla birlikte Atay Hoca babama Osmanlıca harflerle uzun bir mektup yazdı, Bir de islampa ve mürekkebiyle  bir mühür: “Güneyce Kütüphanesi  Tesisi Şubat1958.”

Mektup şöyle başlıyor:

16.02.1958

“Sayın Hafız Mehmet Kara,

Allah’a hamd, Peygamber’e salat, size selamdan sonra,

Ben çok zamandan beri bizim köy diyeyim, şimdi her ne kadar Nahiye oldu ise de bu eski alışkanlık, Güneyce’de kütüphane kurmayı düşünmüştüm. Bunu zaman zaman temas ettiğim arkadaşlara anlattım. Onların bu işe benden hararetli olduklarını gördüm. Nihayet bu sene ilk parti kitabı Hüseyin Arı alıp gönderd. Bu işte ilk adım sayılan onun bu hareketi unutulmamağa layıktır. İlk olarak beşyüz lira size gönderilen ilk kitapların masraflarıyla beraber alınmasına kafi geldi. Size Bağdat’tan sipariş ettiğim daha bir çok kitap gelecektir. İstanbul’dan da eski Türkçe yeni Türkçe dinî eserler araştırıp bulup göndermeğe çalışacağız…”  Mektubun daha sonraki bölümünde kitapların kayıt-kuyut işlerinin nasıl yapılacağı, okuyucu hizmetlerinin nasıl yürütüleceği detaylı bir şekilde anlatılmaktadır.

Kitaplarla Tanışma

Babamın küçük te olsa bir kütüphanesi vardı. Fakat bu yeni kitaplar benim ve kardeşlerimin kitap dünyasının mayalanmasında apayrı bir yere sahiptir. Kütüphane  cilt cilt ,rengârenk Arapça  Türkçe az da olsa Farsça  kitapları ihtiva  ediyordu. Tefsir, Hadis, Fıkıh gibi  ilimlerin klasiklerini ihtiva ettiği gibi Diyanet İşleri Başkanlığı’nın ve İlahiyat Fakültesi’nin o güne kadar yayınladığı bütün dergi ve kitapları da mevcuttu.. Müncid gibi renkli resimlerle dolu koca kitapları karıştırmaktan, resimleri seyretmekten, yaprakları koklamaktan aldığım zevki unutamam. Arapça olanları anlamak mümkün değilse de İmam Hatip öğrencisi olduğumuz yıllarda (1963-1970) artık Türkçe olan küçük kitaplarla dost olmaya başlamıştım. Kutuz Hoca’nın izniyle Mihraba geçme, Minbere-Kürsüye çıkma görevleriyle birlikte  bu kitaplarla –özellikle Elmalı tefsiriyle- haşir neşir olmaya ayırdığımız zaman da arttı. Tatlı/secili ve güzel Türkçesiyle Kemal Edip Kürkçüoğlu’nun ”Radyoda Dinî Ahlakî Konuşmalar” ın broşür ebadındaki eserlerinin tadı halâ da(ı)mağımdadır. Kütüphaneye  kuruluş safhasından sonraki yıllarda  yapılan en büyük kitap bağışı mahalle komşumuz Hacı Hulusi Alemdar’ın kitaplarıyla oldu.[12]

Dinî yayıncılığın zayıf olduğu, hele Arapça İslâmî ilimlerle ilgili eserlerin hiç bulunmadığı, temininin çok zor olduğu o dönemde bu kadar eseri bulup göndermenin zorluklarını bilenler bilir veya tahmin edebilir. Bu konuda Atay Hoca’nın Bağdat tecrübesi ve oradaki tanıdıkları devreye girdi demektir.

Atay Hoca İle Tanışma

Atay Hoca’nın ismiyle ne zaman karşılaştım. Babamın masasında 1961 yılında Kur’an’a Göre İman Esasları isimli eseri görünce… Kendileriyle yüz yüze görüşmek ise 1970 li yıllarda Ankara’da Fakülte’de oldu. Kayseri Yüksek İslâm Enstitüsü’nde okuduğum yıllarda (1970-1974) Rize’ye dönerken Ankara’ya uğruyor, aynı Fakülte’de öğrenci olan Halamın oğlu Muzaffer Terzi ile[13] ona selam veriyorduk. O günlerde odasında  yazılı olarak levha halinde  Ahmet Şevkî’nin bir cümlesi vardı: “Fikir farklılıkları mahabbete engel değildir” meâlinde idi. Gerçekten Hoca’nın uslubu yumuşaktı, muhatabına derdini anlatırken sesini yükseltmezdi. Kaynaklara hakim olanlarla tartışmaktan zevk alırdı. Kaynaklara hakim olmayan öğrencilerine ise şöyle dediğini nakletmişti: “Sizinle bu konuyu tartışabilmemiz için kaynak eserlerin adını size vereceğim, onları okuyacaksınız, anlayıp anlamadığınızı kontrol edeceğim, ondan sonra oturup eşit şartlarda tartışacağız”

Kendisiyle uzun boylu oturup konuşmamız ise 1977 yılında Bursa’da oldu. O yıl misafiri olan Pakistan’lı Prof. Fazlurrahman ile birlikte Bursa’yı teşrifle[14]. öğrencilerimiz ve hocalarımızla sohbet ettiler. Biz de o günlerde yeni asistan olmuştuk, tez konusu arıyoruz. Karşılaştığımız ilim adamlarına ilk sorumuz bu konu ile ilgili oluyordu. Önce Fazlurrahman Hoca’nın teklifiyle İbn Arabî’de Âyân-ı Sâbite konusu öne çıktı. Daha sonra İbn Teymiye’ye  Göre İbn Arabî de karar kılındı. Üç yıl sonra tez savunma jürisinde de yer aldı. Ankara’dan teşrif etti. Tezimle ilgili tenkit  ve değerlendirmelerine başlarken öncelikle güzel bir Türkçe ile yazıldığını ifade etti.

Ankara’da Fakülte’ye her uğradığımda özellikle Kutuz Hoca’yı soruyor, samimi hizmetlerini saygıyla zikrediyor, ayrılırken kitap imzalamayı da ihmal etmiyordu. 1981 tarihli ziyaretimde Nihat Keklik’in yayınladığı ve  kendisine imzaladığı , İbn Arabî’nin el-Bulga fi’l-hikme isimli eserini –her halde tezimle ilgili olduğu için-lütfetmişti. Çanakkale Çan’da[15] ve Fakülte’de yapılan Din Eğitimi sempozyumlarına özel olarak davet etti. 1992 de İstanbul’da yapılan Şiilik sempozyumunda beraberdik. 1995 te Ankara’da kurulan Güneyce Vakfı, başkentte oturan hemşehrilerimizle yeniden buluşmamıza vesile oldu[16]. Yüz yüze son görüşmemiz 2015 yılında Etlik’teki devlethanelerinde  Ramazan bayramında kardeşimle birlikte oldu . Daha sonra bayramlarda  arıyor telefonla görüşüyor idik. O anlarda bile “Aziz kardeşim” diyerek dinî hayat ve düşünce tarihi ile ilgili değerlendirmelerini aktarmaktan zevk alıyordu. Çünkü başka meselesi yoktu[17].

İlk Taşınma

İlçenin İkizdere’ye, nahiye  merkezinin başka bir  mahallede kurulması ,babamın imam olduğu mahallenin eski sakin haline dönmesine sebep oldu. Bizim hafızlık yaptığımız yıllar o sükünetli döneme rastlar. Nahiye merkezinde bulunan  cami imamı İshak Okur Hoca –babamın medrese arkadaşıdır- başta olmak üzere  bazı kitap meraklıları kitapların yeni merkeze taşınmasını istediler. Bunun haklı bir gerekçesi de artık nahiyemizde Ortaokul da açılmıştı.[18]. O zamana kadar Kutuz Hoca’nın mesuliyetinde olan kütüphaneye, yine Ankara’daki hemşehrilerin gayretleriyle  Kültür Turizm Bakanlığı’nca bir memur[19] atandı ve Güneyce Halk Kütüphanesi  adını aldı.[20].

 2014 yılında Güneyce köy statüsüne dönünce kitaplar İl Özel İdaresi’ne geçmiş oldu. Şu anda nerededirler? Kim teslim etti, kim teslim aldı? Tam bilemiyorum. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi’nde mi, başka bir yerde mi? İkizdere Halk Kütüphanesi’nde mi? İnşaallah dağılmamıştır, kaybolmamıştır. Atay Hoca başta olmak üzere Güneyce’lilerin yaklaşık yetmiş yıl önce yaptığı “sadaka-yı câriye”nin yaşaması en büyük temennimizdir.[21]

Hepsini bu vesile ile rahmetle anıyorum.

*

Vefatına Tarih

Mektepte medresede Hoca

Doğu’da ve Batı’da Hoca

Dört mütekellim çıkıp dedi:

“MURHÛM HÜSEYİN ATAY HOCA”  1445

*

Bazı Eserleri:
Kur’an’ın Türkçe Çevirisi

Kur’an’da İman Esasları ve Kader Sorunu

İslam’ı Yeniden Anlama

Cehaletin Tahsili

Dinde Reform ve Atatürk’ten Kesitler

İrade ve Hürriyet

Kur’an’dan Önermeler

İbn Sina’da Varlık Nazariyesi

Farabi ve İbn Sina’da Yaratma

İslam’ın Siyasi Oluşumu

Kur’an’daki İlkeler

Kur’an’ın Reddettiği Dinler

İslam’da İşçi İşveren İlişkileri

Kur’an’a Göre Araştırmalar  ı-vıı

Ben