Dr. Kadir Kon: Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı- Alman İttifakı ve Mehmed Âkif’in Almanya’ya Gidişi

Osmanlı Devleti’nin son döneminde ve İstiklal Savaşı döneminde İslâmcı görüşleriyle tanı­nan ve Sırat-ı Müstakim, Sebilürreşad gibi dergilerde yayınladığı yazıları ve şiirleriyle Osman­lı ve İslam dünyasında önemli bir yeri olan Mehmed Âkif’in etkisinin aradan geçen onlarca yıla rağmen Türkiye’de halen devam etmekte olduğu bir gerçektir. Bu bakımdan Mehmed Âkif’in hayatına ve faaliyetlerine dair bilgiler Âkif’i ve eserlerini anlamada son derece önemli­dir. Âkif’in Birinci Dünya Savaşı’nın başlarında Almanya’ya gidişi ve orada ne gibi çalışmalar­da bulunduğu hususu da özel bir ilgiyi hak etmektedir. Yakın zamana kadar Akif’in Almanya seyahati hakkında çok fazla şey bilinmiyordu. Bu makalede esas itibariyle son birkaç yıldır yaptığım araştırmalara ve yayınlara dayanan bilgiler üzerinden konuyu ele almaya çalışaca­ğım. Bununla birlikte Âkif’in Almanya seyahati henüz her yönüyle aydınlatılmış da sayılmaz. Ancak yine de burada ortaya konulan hususların Mehmed Âkif’in Almanya seyahatinin bilin­meyen birçok yönünü ortaya koyacak nitelikte olduğunu da ifade etmek gerekir.

Mehmed Âkif’in, Almanya’ya Gidişini Hazırlayan Tarihi Süreç: Birinci Dünya Savaşı ve İslâmcılık

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gerek Avrupa’da gerekse de Osmanlı devletinin siyasal ve entelektüel çevrelerinde söz edilmeye başlanan “Panislamizm” veya “İttihad-ı İslâm” kav­ramı yüzyılın sonunda daha somut bir hal almaya başlamıştır. Avrupa’da patlak veren Birinci Dünya Savaşı bir ittifaklar kamplaşması şeklini almış ve Osmanlı devleti de Almanya’nın ba­şını çektiği İttifak Devletleri grubunda, biraz gecikmeli de olsa, yerini almıştır.

1914 yılının Haziran ve Temmuz aylarında, yani geniş kapsamlı bir Avrupa/Dünya savaşının çıkmasına kesin gözüyle bakıldığı bir zamanda bile Osmanlı devletinin çıkacak büyük savaş­ta hangi devletler grubunda yer alacağı henüz belli değildi. En yakın müttefik adayı Almanya savaşın kısa süreceği ve İngiltere’nin çıkacak savaşta tarafsız kalacağı ümidini son ana kadar koruduğundan Osmanlı Devleti ile müttefikliğe pek sıcak bakmıyordu.

Temmuz ayı ortalarına kadar İstanbul’dan Berlin’e gönderilen Alman raporlarında Osmanlı Devleti ile müttefikliğin bir faydadan çok yük oluşturacağı görüşü hâkimdi. Özellikle de son Balkan savaşlarında Osmanlı Devletinin askerî anlamdaki güçsüzlüğü bütün çıplaklığıyla or­taya çıktığından Almanlar açısından bu konuda şüpheye mahal yoktu. Fakat Almanya’nın 20. Yüzyılın başında hazırladığı büyük savaş planlarının (Schlieffen-Plan) Temmuz sonu Ağustos başı gibi boşa çıktığı netleşince Almanya ile Osmanlı Devleti arasında 2 Ağustos 1914’te bir gizli ittifak anlaşması imzalandı. Olayların Almanya’nın beklentilerinin aksine gelişmesi sa­yesinde bu gizli ittifak anlaşması kısa süre öncesindeki konumunun aksine Osmanlı Devleti açısından uygun şartlarda gerçekleşmiştir. Peki, Almanya’nın, Osmanlı Devleti ile müttefiklik konusundaki kararsızlığını gideren ne olmuştu ve savaşta “yük” olacağı düşünülen Osmanlı Devletinin katılımı Almanya açısından nasıl “faydalı” bir hal almıştı?

Almanya’nın Osmanlı Devletini müttefikliğe kabul etmesinin iki temel nedeni vardı. Birincisi: Osmanlı Devletinin jeostratejik konumundan istifade etmek. Yani Almanya Avrupa’da Fran­sız ve İngilizlere karşı Batı cephesinde ve Ruslara karşı Doğu cephesinde aynı anda savaş­manın zorluğunu gördüğünden üzerindeki yükü dağıtmak istiyordu. Özellikle Ruslara karşı Karadeniz’den, Balkanlar’dan veya Kafkaslar’dan açılacak yeni cephelerle Doğu cephesinde­ki yoğunluğu azaltmak istiyordu. Benzer şekilde İngilizlerin işgalindeki Mısır’a karşı açılacak yeni bir cephe de aynı işlevi görecek ve bu sayede İngiliz kuvvetlerinin bir kısmını Avrupa dışındaki bir cepheye yönlendirecekti.

İkincisi: “İslâm Silahı”nı¹ en etkili şekilde kullanma arzusuydu. Almanya Osmanlı devleti, do­layısıyla Hilafet makamı üzerinden savaş durumunda bulunduğu İngiltere, Fransa ve Rusya gibi sömürgeci devletlere karşı “İslâm Silahı”nı kullanmak istiyordu. Bütün Müslümanlara halife tarafından yapılacak cihat çağrısı ve bunu destekleyecek propaganda çalışmaları ile İslâm dünyasında meydana gelecek büyük ayaklanmalar ve karışıklıklarla İtilaf Devletleri’nin sömürgelerdeki konumunu zayıflatılacaktı. Bu sayede sömürgelerden İtilaf Devletleri safla­rında savaşmak üzere Avrupa’daki cephelere asker getirmek zorlaşacağı gibi bu sömürge­leri korumak için de İtilaf Devletleri söz konusu bölgelerde çok sayıda asker bulundurmak zorunda kalacaklardı. Bir de buralardaki isyanlar başarıya ulaşıp sömürgeci devletler işgal ettikleri yerlerden çıkmak zorunda kalırlarsa hedeflenen şey fazlasıyla gerçekleşecekti.

İşte özellikle bu ikinci hedefin gerçekleştirilmesi için Almanya’nın Osmanlı Devleti ile bir­likte çok ciddi bir propaganda çalışmasına girişmesi gerekiyordu. Nitekim Osmanlı- Alman ittifakının imzalandığı gün Almanya İslam dünyası konusundaki en tecrübeli elemanı Max von Oppenheim’ı^{[1] [2]} Dışişleri bakanlığında yeniden göreve başlattı. Oppenheim’in Kasım 1914 başında Alman Dışişlerine sunduğu 136 sayfalık İslam stratejisi raporu (Denkschrift betref- fend Die Revolutienierung der islamischen Gebiete unserer Feinde [Düşmanlarımızın Elindeki İslam Bölgelerinde İhtilaller Çıkartılması Konusunda Muhtıra]) hemen uygulamaya geçirildi ve Berlin’de Nachrichtenstelle für den Orient [Şark İstihbarat Birimi] adlı bir propaganda teşkilatı meydana getirildi. Oppenheim’ın raporuna göre Osmanlı Devleti ile Almanya’nın işbirliği içinde Fas’dan Hindistan’a, Kafkaslardan Arabistan’a kadar bütün İslam dünyasında propa­ganda çalışmaları yapılacaktı. Geniş kapsamlı “İslam stratejisi” içinde İtilaf Devletleri safında Almanya’ya karşı savaştırılan Müslüman askerlerin Alman-Osmanlı İttifakı lehine kazanılması konusuna da geniş yer verilmişti.

Oppenheim’ın raporunda İngiltere, Fransa ve Rusya adına savaşan Müslüman askerlere yö­nelik iki yönlü bir propaganda çalışması öngörülmüştü. Bunlardan birincisi cephe propagan­dası, ikincisi de cephe propagandası sonucu Alman tarafına geçen veya savaşta esir düşen Müslüman askerlerin Osmanlı Devleti ve halife adına kazanılmasına yönelik propaganda faaliyetleri idi. Berlin yakınlarında Müslümanlara mahsus oluşturulacak esir kamplarında^[3] eğitime ve propagandaya tâbi tutulacak Müslüman askerlerin Osmanlı-Alman ittifakı lehine kazanılmasıyla Osmanlı ordusunda cihad edecek gönüllü birlikler meydana getirilecekti.^[4]

Bu kapsamda Berlin’de Dışişleri Bakanlığı bünyesinde oluşturulan Şark İstihbarat Birimi (Nachrichtenstelle für den Orient/NfO) Almanya dışına yönelik çalışmalar yürüttüğü kadar Almanya içine yönelik de bir takım faaliyetler yapıyordu. Özellikle Şark İstihbarat Birimi’nin faaliyetlerinde görev alan kimseler ağırlıklı olarak Alman akademisyen ve şarkiyatçılardan oluşmakla birlikte, Osmanlı Devleti tarafından gönderilen görevlilerin sayısı da az değildi. Bu anlamda Almanya’daki faaliyetler için özellikle dini yönü ağır basan şahsiyetler seçilmiş ve görevlendirilmiştir.

Uygulamaya konulan İslam stratejisi kapsamında Osmanlı devleti adına Almanya’ya ilk gön­derilenler ise Sebilürreşad’ın başmuharriri ve “İslam şairi” olarak tavsif edilen Mehmed Âkif ile Tunuslu İslam âlimi Şeyh Salih Tunûsi olmuştur. Âkif ve Tunûsî’nin ardından Teşkilat-ı Mahsusa kanalıyla gönderilen kimseler arasında ayrıca Abdülaziz Çaviş, Abdürreşid İbrahim, Halim Sabit, Alimcan İdris gibi kimseler de yer almıştır.

Mehmed Âkif’in Almanya’ya Gidişi: Ne Zaman ve Nasıl Gitti?

Mehmet Âkif’in Almanya’ya tam olarak hangi tarihte ve ne şekilde gittiği konusunda yakın zamana kadar tatmin edici bir malumata sahip değildik. Bu hususa en ciddi şekilde değinen araştırmacı M. Ertuğrul Düzdağ olmuştu.^[5] Düzdağ’a göre Mehmed Âkif 1914 yılının Aralık ayı ortalarında Almanya’ya gitmiş olmalıydı. Ancak bazı Alman kaynaklarına bakıldığında Âkif’in Almanya’ya gidiş tarihinin daha erken olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre Âkif’in Almanya’ya gelişi Kasım ayının 17’si ile Aralık ayının başı arasında bir tarihte gerçekleşmiştir. Bu tespiti Âkif’i İstanbul’dan Almanya’ya götüren bir Alman Dışişleri Bakanlığı çalışanının Al­manya Dışişleri Bakanlığı için kaleme aldığı hatıratına dayanarak yapabiliyoruz.^[6] Daha sonra Max von Oppenheim’ın 1915 yılı Nisan ayı başında İstanbul’a görevlendirilmesinin ardın­dan Berlin’deki Şark İstihbarat Birimi’nin başına geçirilecek olan Karl Emil Schabinger von Schowingen^[7] adlı bu Dışişleri mensubu 12 Kasım 1914’te özel bir görevle İstanbul’a gelmişti. Schabinger’in özel görevi “Cihad İlanı” törenlerine yetiştirilmek üzere beraberindeki on dört Müslüman savaş esirini Almanya’dan İstanbul’a getirmekti.^[8]

Schabinger, 14 Kasım’daki Cihad ilanı törenlerine Müslüman esirlerle birlikte iştirak ettik­ten bir müddet sonra Berlin’e gitmek üzere trenle İstanbul’dan hareket etmiştir. Schabinger hatıratında, 14 Kasım’dan sonra İstanbul’da ne kadar daha kaldığı konusunda net bir şey belirtmemişse bu sürenin çok uzun olmadığı anlaşılmaktadır. Ancak söz konusu hatırattan öğreniyoruz ki Schabinger’in Berlin’e dönüş yolunda, kendi ifadesiyle, “refakat etmek duru­munda kaldığı” iki kişi daha vardır. Önce isim zikretmeden, bu yolculukta tanıştığı Şeyh Salih Tunûsi’den bahseden Schabinger, onunla sonradan gelişen dostluğundan, onun Enver Paşa ile olan yakınlığından ve İtalyanlara karşı yapılan Trablusgarp savaşında Enver Paşa’ya yap­tığı yardımların öneminden bahsetmiştir. Yine herhangi bir isim telaffuz etmeden beraber seyahat ettiği ikinci kişi için ise, “Gerçek bir Türk olan ikinci refakatçiyi bana kimin getirdiğini şimdi tam hatırlamıyorum. O, İstanbul’daki dini bir derginin muharriri idi” şeklinde bir ifade kullanmıştır. Alman görevlinin bahsettiği ikinci kişi ise Mehmed Âkif’tir.

Mehmed Âkif’in Almanya’daki Faaliyetleri

Schabinger hatıralarında, Şeyh Salih’le^[9] ilgili birçok faaliyetten bahsederken Almanya’ya be­raber gittikleri Mehmed Âkif’ten ise neredeyse hiç bahsetmemiştir. Doğrusu Alman Dışiş­leri Bakanlığı Siyasî Arşivi’nde döneme ilişkin binlerce belge arasında da Âkif’in ismine, bir iki istisna dışında, neredeyse hiç rastlanmamaktadır. Buna karşın, Şeyh Salih Tunûsi ile ilgili birçok bilgi mevcuttur. Yine aynı arşivde Şeyh Salih Tunusi yanında, Osmanlı devleti adına Almanya’ya giden görevlilerden Abdülaziz Çaviş, Abdürreşid İbrahim, Alimcan İdris, Halim Sabit, Halil Halid ve Emir Abdulkadir gibi şahsiyetlerin faaliyetleri hakkında çok sayıda bel­genin varlığına da şahit olunmuştur.^{[10] [11]}

Âkif’in Berlin’deki varlığından ve oradaki ilk faaliyetlerinden bizi en erken tarihte haberdar eden bilgiye, dolaylı yoldan, yine Schabinger’in hatıralarında rastlıyoruz. Schabinger’in üniversite yıllarından da hocası olan ünlü Alman şarkiyatçısı Prof. Martin Hartmann’ın¹¹ Schabinger’e gönderdiği 5 Aralık 1914 tarihli mektupta Hartmann, Şeyh Salih Tunusi ve Mehmet Âkif’le tanışmasını ve ilk izlenimlerini aktarmıştır.^[12]

Bu mektup, Mehmet Âkif’in Almanya’daki faaliyetleri ve orada, İslâmî bir üniversite kurmak gibi planlarıyla ilgili bazı bilgileri ihtiva etmesi bakımından önemlidir, ancak esas itibariyle yazıldığı tarihin 5 Aralık 1914 olması bakımından önemlidir. Böylece Aralık ayı başında Akif’in Almanya’da olduğu ve faaliyetlerine başladığı kesin olarak tespit edilebilmektedir. Öte yan­dan Hartmann’ın mektuptaki ifadelerinden, Mehmet Akif’le arasında bir soğukluk meydana gelmiş olduğu da net şekilde görülmektedir. Buna karşın Mehmed Akif’in Hartmann’la ilgili intibaları da oldukça olumsuzdur. Nitekim Akif, Türkiye’ye döndükten sonra yaptığı bazı özel sohbetlerde Hartmann’ı “cahillik”le suçlamış ve onu “ilim dalaverecisi” olarak nitelemiştir.^[13]

Hartmann, mektubunda yer yer hakaret sayılabilecek ifadelerle eleştirdiği Âkif’in İslâmcı gö­rüşlerinden pek hoşlanmamışa benzemektedir.^[14] Bunun yanında Salih Tunûsî ve Mehmed Âkif’ten duyduğu “Berlin’de İslâmi bir üniversite kurulması” gibi kendinden emin ifadeler, zaten “kibirli” olan Hartmann’ı epey kızdırmışa benzemektedir. Almanya’nın önemli şarkiyat­çılarından birisi olan Hartmann’ın, İslâm’a bakışı ve “müdahaleci” tutumu tipik bir oryantalist yaklaşımını sergilemektedir. Martin Hartmann, kendi görüşlerine “uygun” bir İslâm anlayışı­na sahip olduğunu düşündüğü kimi yazar ve şairleri idealindeki İslâm ve Müslümanlar ola­rak görüyordu. Hartmann, Türkiye’de irtibatta olduğu Halide Edib, Mehmet Emin gibi Türkçü yazar, şair ve gazetecilerle daha önceden irtibat halinde olduğundan Osmanlı Devleti’ndeki gelişmeleri de daha ziyade Türkiye’deki bu irtibatları üzerinden değerlendirmekteydi.^[15]

Hartmann, 5 Aralık tarihli mektubunun bir yerinde Salih Tunûsî ve Mehmed Akif’i kastede­rek, “(...) Şayet bizim Topluluk, (Ön Asya Topluluğu Derneği) düzenleyeceği akşamda bu her iki seçkin yabancıyı misafir ederse mükemmel bir etkide bulunurlar düşüncesindeyim. (...) şeklin­de bir ifade kullanmıştı. Hartmann’ın bahsettiği toplantı mektubun yazılmasından üç gün sonra Berlin’de (8 Aralık 1914) gerçekleşmiştir. Ağırlıklı olarak Akademisyenlerden, özellikle de şarkiyatçılardan meydana gelen 350 kişinin katılımıyla yapılan bu toplantının onur ko­nukları Mehmed Akif (Ersoy) ve Şeyh Salih Tunûsî’dir. Toplantının ana tartışma konusunu Osmanlı-Alman ittifakı çerçevesinde ele alınan “cihat” kavramı oluşturmuştur. Söz konusu toplantıda Prof. Richter “Der Krieg und der Islam [Savaş ve Islam]” başlıklı bir sunum yapmış ve ardından toplantıda hazır bulunanlar “cihat” kavramını tartışmışlardır. Toplantıda Şeyh Salih Tunusi’nin Arapça olarak kaleme aldığı cihat risalesinin [Cihad Hakikati/ Über den Gla- ubenskrieg] Almanca tercümesi Karl Emil Schabinger von Schowingen tarafından hazırûna okunmuş ve cihat konusu tartışılmaya devam etmiştir. Yapılan tartışmalara Akif’in veya Tunûsî’nin katılıp katılmadığıyla ilgili bir bilgiye rastlayamıyoruz.^[16]

Mehmed Âkif’in Almanya’daki Faaliyetleri

Daha savaşın başında Şeyh Salih’le birlikte Mehmed Âkif’in Almanya’ya gönderilmesinde ve de bu iki şahsın tercih edilmesindeki asıl etken, makalenin başında da değinildiği üze­re Almanya’nın “İslâm stratejisi” idi. Bu bağlamda Âkif’in daha ilk anda tercih edilmesinde gerek Osmanlı devleti içinde ve gerekse de İslâm dünyasında o zamanın en popüler dergi­lerden birisi olan Sebilürreşad’ın baş yazarı olmasının etkili olduğu muhakkaktır. Zira gerek Schabinger’in hatıratında Mehmed Âkif’ten bahsederken kullandığı “O, İstanbul’daki dini bir derginin muharriri idi” vurgusu gerekse de yukarıda bahsedilen Berlin’deki 8 Aralık 1914 ta­rihli toplantıyla ilgili olarak “die Welt des Islams” dergisinde yer alan yazıda Mehmet Âkif’in İslamcı yayın çizgisindeki Sebilürreşad dergisinin başyazarı olmasının özellikle belirtilmesi bu kanaati pekiştirmektedir.

Eşref Edib de, büyük ihtimalle Akif’in anlattıklarından hareketle, kaleme aldığı Mehmed Âkif’in Almanya’ya gidişi ve oradaki faaliyetleriyle ilgili şunları yazmıştır:

“Harbiye Nezareti’ne merbut Teşkilât-ı Mahsûsa kendisine mühim vazifeler tevdi etti. Bunun üzerine Berlin’e gitti. Almanya’da İtilaf Devletleri ordularından alınmış birçok Müslüman esirler vardı. Almanlar bunları diğer esirlerden ayırmış, bunlara mahsus kamplar yapmışlardı... Alman­lar bunları me’lûf oldukları hayatta yaşatıyorlardı. Müttefikleri Türkiye’ye karşı bir cemîle olmak üzere Müslüman esirlere hususî bir itina gösteriyorlardı. Onlara mahsus camiler yapmış, mektep­ler açmışlardı. İmamlar, muallimler, hafızlar, vaizler getirmişlerdi. Ayrı ayrı lisanlarda Araplara, Hintlilere, Rusya Müslümanlarına mahsus gazeteler çıkarıyorlardı. Bu bir siyaset ve cemîle idi. Al­man hükümeti Müslüman esirlere karşı yapılan müstesna muameleyi İslâm aleminin duymasını, bilhassa Türkiye’nin görmesini, bilmesini pek arzu ediyordu. Bunun için muhtelif milletlere men­sup Müslüman muharrirler davet ediyor, Müslüman esirlerine yapılmakta olan itinayı göstemek istiyordu. Almanlar bunu faydalı bir propaganda addediyorlardı. İşte üstad (M.Akif) Müslüman esirlerinin geçirdiği hayatı görmek onlara bazı şeyler söylemek üzere Berlin’e gitmişti         buradaki

Teşkilât-ı Mahsûsa İslâm alemi ile temas hususunda Alman vasıtalarından, Alman teşkilatından, bilhassa Alman tahtelbahirlerinden Müslüman muharrirlerin İslâm alemine hitaben yazdıkları beyannameleri taa Cava’ya kadar götürüyordu........................................................... ”^[17]

Mehmed Âkif’in Almanya’daki faaliyetleri arasında bahsedilen Müslüman esirlere yönelik propaganda çalışmaları konusunda da pek bir bilgiye rastlayamıyoruz. Bu alanda Alman tarihçi Gerhard Höpp’ün Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya’daki Müslüman esirler üzerine yazdığı kapsamlı çalışmasında^[18] da maalesef Âkif’le ilgili çok az bilgi verilmiştir. Höpp, Âkif’e ilişkin olarak yalnızca Şark İstihbarat Birimi tarafından Müslüman esirlere yönelik propagan­da için çıkartılan farklı dillerdeki El Cihad^[19] adlı gazetenin Türkçe redaksiyonundan sorumlu olmak üzere Âkif’in Berlin’e geldiği bilgisine eserinde yer vermiştir.^[20]

Almanya Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşivi’nde yaptığımız araştırmalar sonucunda bir belge­de Mehmed Âkif’in ismine tesadüf ettik. 27 Şubat 1915 tarihli bu belgede,^[21] Berlin’de bir Orient-Press-Büro [Şark-Basın-Bürosu] kurulması konusundaki görüşler dile getirilirken, oluş­turulacak basın bürosunda görev alacak Alman üyeler yanında, Şarklı üyelerin de isimleri verilmiştir. Söz konusu yapının içinde düşünülen Şarklı isimler arasında Şeyh Salih Tunûsî ve (H)Âkif Bey de vardır.^[22] Almanya içinde ve Şark’ta bu büro üzerinden gazetelere ve ajanslara gönderilecek haber ve yorumlarla kamuoyunun İttifak Devletleri lehine kazanılması amaç­lanmıştır. Ancak bu büronun faaliyete geçtiği yönünde herhangi bir bilgiye rastlayamadık. Muhtemelen öngörülen faaliyetler, Şark İstihbarat Birimi (NfO) çatısı altında ve aynı birimin “Korrespondenzblatt” adındaki periyodik yayınlarıyla gerçekleştirilmiştir.^[23] Yine, ulaşabildi­ğimiz kaynaklarda Mehmed Âkif’in planlanan bu çalışmalara katıldığına yönelik bir kanıta da rastlayamadık. Kaldı ki Mehmet Âkif de bu olaydan kısa süre sonra, 18 Mart 1915 tarihi itibariyle, Şeyh Salih Tunûsi ile birlikte İstanbul’a dönmüştür.^[24]

Mehmed Âkif’in Almanya’da geçirdiği süre dört aya yakındır. Âkif’in Almanya’da geçirdiği bu zamanla ilgili yukarıda verilen bilgilere, Âkif’in sonraki dönemlerde yakın arkadaş çevresine anlattığı bazı anekdotları ilave edebiliriz. Örneğin Alman idarecilerinin Alman Katoliklerinin taassubuna karşı Mehmed Âkif’ten ve Şeyh Salih’ten yardım istemeleri ilginçtir.^[25] Gerçekten de Almanların bir kısmı Birinci Dünya Savaşı’nda Müslümanlarla ittifak edilmesini, üstelik de bunun Hıristiyan Avrupalılara karşı yapılmasını, bir türlü hazmedemiyorlardı. Bu yüzden de Almanlar savaş sırasında iç kamuoylarına yönelik propagandaya da çok önem vermişlerdi. Bu anlamda gerçekleştirilen birçok faaliyetler ve yayınlar arasında, cihad fikrinin Almanlar tarafından da anlaşılması amacıyla, yukarıda Alman şarkiyatçılar tarafından tertip edilen ge­niş katılımlı toplantıyı ve Şeyh Salih’in yazmış olduğu cihatla ilgili broşürü benzeri çalışma­ları ve yayınları sayabiliriz.^[26]

Öte yandan Almanların kendi yazar ve düşünürleri de Osmanlı devleti ile olan bu ittifakı Almanlara kabul ettirmek için çok çaba sarf ediyorlardı. Bu anlamda Osmanlı devletinin Av­rupalı bir devlet olduğunu, ayrıca Müslümanların İttifak Devletleri’yle aynı düşmana karşı sa­vaştıklarını ama bunu kendileri için yaptıklarını öne sürüyorlardı. Bu arada propaganda faali­yetlerinde (NfO bünyesinde) aktif rol alan Martin Hartmann ve Carl Heinrich Becker gibi Şar­kiyatçılar ırkçı ve mutaassıp Almanları yumuşatmak için “Kulturislam/Medeni Müslümanlık” ve “Negerislam/Zenci (ilkel) Müslümanlık” gibi tasnifler yapma zorunluluğunu hissediyorlardı.^[27] İki millet arasındaki müttefikliği dostluğa çevirmek için yazarlar kadar şairler de çaba sarf ediyordu. Mehmet Akif’in Berlin Hatıraları’nda^[28] Alman kadının duygularıyla kurduğu ve onu Müslüman anaların acılarına ortak etmeye çalıştığı satırların benzerleri Almanlar tarafından da kaleme alınmıştır.^[29]

Sonuç

Mehmed Âkif’in Birinci Dünya Savaşı’nın başında Osmanlı devleti adına Berlin’e gitmesi ve orada dört aya yakın bir süre kalarak iki devlet arasındaki savaş müttefikliğinin ana eksenini oluşturan “İslâm stratejisi”ne katkıda bulunmasındaki temel saik kuşkusuz Akif’in İslâmcılığı ve popüler bir dergi konumundaki Sebilürreşad’ın başyazarlığını yapmasıydı. Öte yandan Akif, o sırada iktidarda bulunan İttihatçılar tarafından iyi bilinen ve onlar açısından güven tel­kin eden bir Müslüman aydındı da. Mehmed Akif’in Almanya faaliyetlerine ilişkin çok daha fazla bilgiye sahip olunması gerekirken, enteresan şekilde hem Alman kaynakları hem de Osmanlı arşiv kaynakları bu konuda hemen hiçbir şey söylememektedir. Daha da ilginç olanı ise Akif’in kendisinin de bu konuda Berlin Hatıraları adlı şiiri dışında hiçbir yazılı materyal bırakmamış olması, yazarlığını yaptığı Sebilürreşad’da bu konuya hiç değinmemesidir. Fakat devlet göreviyle gittiği Almanya’daki faaliyetlerine ilişkin mutlaka bir rapor yazmış olması beklenirdi. Ankara’daki Genelkurmay Askeri Tarih Arşivi’nde (ATASE) Teşkilat-ı Mahsusa ka­nalıyla Almanya’ya giden diğer bazı görevlilerin bir takım raporlar kaleme aldıkları bilinmek­tedir. Öte yandan Akif’in Sebilürreşad’da yazacağı makaleler Osmanlı-Alman ittifakının hem Osmanlı içindeki hem de dışarıdaki Müslüman kitlelerce benimsenmesinde çok etkili olabi­lirdi. Son derece hassas bir zamanda ve önemli bir görevle gittiği Almanya’daki faaliyetleri hakkında Akif’in ancak dost sohbetlerinde veya savaştan sonra Kurtuluş Savaşı sırasındaki vaazlarında bahis açması gerçekten enteresandır.

Mehmed Âkif’in Mehmed Âkif’le birlikte Almanya’ya giden ve yine onunla beraber 18 Mart 1915 tarihinde İstanbul’a dönen Şeyh Salih Tunûsî’nin durumu ise Âkif’ten çok farklıdır. Tunûsî, Almanya’da lüks otellerde kalmış, Almanların ileri gelen topluluklarına konferans­lar vermiş ve Almanlarla kurduğu iyi ilişkiler sayesinde orada adeta “yıldızlaşmış” idi. Şeyh

Salih’in aksine, Mehmet Âkif’in bu kadar sessiz ve “iz bırakmadan” görevini tamamlamış olması neyle açıklanabilir? Belki Âkif’in şairliğiyle, belki mizacıyla, belki Martin Hartmann örneğinde olduğu gibi Almanlarla anlaşamamasıyla, belki de şimdilik bilemediğimiz başka bir sebeple açıklanabilir. Âkif’in Almanya’daki “sessizliği”nin, onun mizacıyla ve dünya gö­rüşüyle ilgili olduğunu kabul edebiliriz. Şöyle ki Âkif, Berlin’de Alman Dışişleri Bakanlığı’nca kendisinin kalması için tahsis edilen lüks bir otelde kalmayı kabul etmemiş ve ikinci sınıf, ucuz bir otelde kalmayı tercih etmiştir. Buna gerekçe olarak o, kendi devletinin de ortak menfaatinin bulunduğu bir olayda bütün masrafları Almanlara yüklemenin doğru olmaya­cağını öne sürmüştür.^[30]

Öte yandan bir fikir adamı ve şair olan Âkif, Birinci Dünya Savaşı’ndaki faaliyetiyle gerek­tiğinde bir eylem adamı da olabileceğini göstermiştir. Zaten Âkif’in eylem adamı olma özelliği Almanya seyahatiyle sonlanmamıştı. Nitekim Âkif’in Almanya’dan döndükten son­ra Teşkilat-ı Mahsusa kanalıyla Arabistan’a gittiğini biliyoruz. Aynı şekilde 30 Ekim 1918’de ateşkes anlaşması imzalanmasına rağmen Türkler için 1922 sonuna kadar devam eden Bi­rinci Dünya Savaşı’nın “artçı savaşları”na da daha 1920 yılının ilk dönemlerinde katılmaktan geri durmamış ve Birinci Büyük Millet Meclisi’nin 1923 yılı Nisan’ında tatil edilmesine kadar faaliyetlerini aralıksız sürdürmüştür. Nitekim Birinci Dünya Savaşı’ndaki ve Almanya’daki tecrübelerinin onun Kurtuluş Savaşı’ndaki irşat faaliyetlerine katkısı olduğu kuşkusuzdur. Almanya’da, propagandanın ve gazeteler yoluyla halkın düşüncelerini etkilemenin ne kadar önemli olduğunu görmüş bir Âkif, gazeteciliğini Anadolu’ya taşımış ve inandığı davası uğ­runa kalemini ve hitabetini kullanmaktan geri durmamıştır.

Kaynaklar

1. Arşiv
   1. Politisches Archiv des Auswartigen Amtes (PA AA)

• R 1501 Nr. 13633
• Nachlass von Schabinger U2.3.06.b, Regal 1, Karton 1193
  1. Hausarchiv des Bankhauses Sal. Oppenheim jr.&Cie. , Köln (HBO)

• Max von Oppenheim, Denkschrift betreffend Die Revolutienierung der islamischen Gebiete unserer Feinde, Berlin 1914, Hausarchiv des Bankhauses Sal. Oppenheim jr.&Cie. (HBO), Nachlass Max von Oppenheims, Nr. 42 (NL MvO/42)

1. Literatür

• Attunusi, Shaich Salih Aschscharif, Haqiqat Eldschihad, Die Wahrheit über den Glaubenskrieg, Aus dem arabischen übersetzt von Karl E. Schabinger, Berlin 1915.
• Bihl, Wolfdieter, Die Kaukasus-Politik der Mittelmachte,, T. 1. Ihre Basis in der Orient-Politik und ihre

Aktionen 1914-1917, Wien ; Koln ; Graz : Bohlau, 1975.

• Bragulla, Maren, Die Nachrichtenstelle für den Orient. Fallstudie einer Propagandainstitution im Ers-

ten Weltkrieg, Saarbrücken 2007.

Düzdağ, Ertuğrul, Mehmed Akif Ersoy, İstanbul, Aralık 2004.

Düzdağ, M. Ertuğrul, İstiklal Şairi Mehmed Akif Ersoy, Fide yayınları, İstanbul 2006.

Erişirgil, Emin, Mehmed Akif, İslamcı Bir Şairin Romanı, Cilt III., Ankara Maarif

Yayınları ve İstanbul İnkılap Yayınları (Tarihsiz).

Ersoy, Mehmed Akif, Safahat, Safahat ve eklerini neşre hazırlayan, kitabın baş tarafına şairin hayatı hakkında geniş bir araştırma yazan, M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul 2005.

Eşref Edib, Mehmed Akif. Hayatı, Eserleri ve 70 Muharririn Yazıları, Asar-I İlmiye

Kütüphanesi, 1. Cilt, Gstanbul 1938.

Fischer, Fritz, Griff nach der Weltmacht: Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen

Deutschland 1914/18, Droste Verlag, Düsseldorf 1964 (Dritte verbesserte Auflage).

Heine, Peter, “Salih Ash-Sharif At-Tunusi, A North African Nationalist in Berlin

During the First World War”, Revue de L'occident Musulman et de la Mediterranee, 33 (1982-1), s 89-95.

Höpp, Gerhard, Muslime in der Mark. Als Kriegsgefangene und Internierte in

Wünsdorf und Zossen, 1914-1924, Verlag das Arabische Buch, Zentrum Moderner

Orient, Berlin 1997.

Höpp, Gerhard, Arabische und islamische Periodika in Berlin und Brandenburg,

Verlag Das Arabische Buch, Berlin 1994.

Kon, Kadir, “Almanya’nın İslâm Stratejisi Mimarlarından Max von Oppenheim ve Bu Konudaki Üç Memorandumu”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı 52, 2011/1, 2012, s. 211­252.

Kon, Kadir, Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya’nın İslâm Stratejisi, Küre Yayınları, İstanbul 2013. Lüdtke, Tilman, Jihad made in Germany. Ottoman and German Propaganda and Intelligence Operations in the First World War, Lit Verlag, Munster 2005.

Müller, Herbert Landolin, Islam, Gihad (“Haeiliger Krieg”) und Deutsches Reich. Ein Nachspiel zur wilhelminischen Weltpolitik im Maghreb 1914-1918, Frankfurt/Main 1991.

Teichmann, Gabriele; Gisela Vögler, (Hgg), Faszination Orient. Max von Oppenheim: Forscher, Sammler, Diplomat, Köln 2001.