İstanbul son cumhuriyet dönemi dışında binlerce yıl değişik medeniyetlere başkentlik yaptı. Son olarak başkenti olduğu Osmanlı İmparatorluğu ile de görüldüğü üzere sadece Anadolu’yu değil Balkanlar, Ortadoğu, Kafkaslar ile Karadeniz ve Akdeniz havzalarını etkileyen bir konuma sahiptir. Bu güçlü bir çekim ve etki alanı oluşturmaktadır. Bir taraftan bu alanlara yönelik şekillendirmelerde bulunurken, diğer yandan da bu bölgelerdeki birikimleri kendine çeken bir etki alanına sahiptir.
İstanbul kendi içerisinde ve dışarıdan taşıyarak oluşturduğu medeniyet tasavvurlarını çevresine yöneltir. Bu medeniyet tasavvurlarının son 700 yıldır ön planda olanı İslam merkezli düşünce ve pratiktir. Öncesinde Helen- Roma- Bizans kültürünün Osmanlı ile birlikte hem yapı hem demografik olarak İslamlaşması süreci yaşanmıştır. İslam dininin yayılma sürecinde batı medeniyetinden alıp ta muhafaza etmeyi başarabildiği tek merkez sayılabilir. Bunun ilk tecrübesi olan Endülüs ne yazık ki yaşatılamadı. İstanbul geçmişteki güçlü medeniyet aidiyetine rağmen büyük bir dönüşüm geçirdi. Diğer medeniyet tasavvurlarını hoşgörüyle karşılamakta ancak İslam temelli toplum ve şehir algısından da ödün vermemektedir.
İstanbul’un İslamlaşması ve Osmanlı İmparatorluğu’na başkentlik yapması hasebiyle diğer İslam toplulukları açısından da bir merkez olarak algılanmaya başlandı. Taşra kavramı bu süreçte İstanbul dışındaki yerleri tanımlamak için kullanılmaya başlanacaktı. Bir merkez olarak burada oluşturulan fikir ve ideolojilerin merkez ve taşra üzerinde büyük etkisi olacaktı. Hangi düşünce ve hareket olursa olsun İstanbul merkezli yapılanmaya gidecekti. Osmanlıcılık, Türkçülük, Batıcılık ve İslamcılığın ideolojik olarak tartışıldığı ve şekillendiği merkezlerden biri olarak ideolojilerin bu şehirde kendine has örneklik ve tasavvuru gelişecekti.
Anadolu başta olmak üzere imparatorluk taşrasından kopuk olmayan ama kendine özgü algı ve tasavvurları ile de zenginleşen İslamcılık tecrübesi süreç içinde kendini ortaya koyacak ve olgunlaşmaya başlayacaktı. Bilgi, tecrübe, kişi ve aklın toplandığı ana havzalardan biri olan İstanbul, İslamcılık ideolojisinin teorik ve pratik oluşumuna zaman içinde mekânsal birikimi katarak özgünlük oluşturmuştur. Biz bu tecrübe ve birikimlerin toplamına İstanbul İslamcılığı adını vereceğiz. İsimlendirmede bulunmadan tanımlamak mümkün değildir. Bunun için bir isimlendirmede bulunmak ve ardından bu ismin temsil ettiği güç ve etki alanını tartışmak istedik.
İstanbul İslamcılığı kategorik olarak Sünni İslam algısının merkezlerindendir. Bu algının değişik formları olan cemaat ve tarikatları da barındırmaktadır. Şehrin yeniden imarı ve inşasında toplumsal yapısı bu husus göz önüne alınarak oluşturulmuştur. Buna kategorik olarak kutsallık kazandırmak için Eyüp Sultan ve peygamber tarafından “vaat edilmiş şehir” hüviyeti kazandırılarak siyasal ve toplumsal algıda yerleşimi sağlanmaya çalışılmıştır. Kadim bir mücadele olan batının doğuya, doğunun batıya hâkimiyeti mücadelesinde İstanbul kapı olma hüviyetini daima korumuştur.
Türkiye de var olan hemen her cemaat ve tarikatın İstanbul merkezli olma hayali ve endişesi vardır. İstanbul Osmanlı tasavvurundaki güç ve hâkimiyet dolayısıyla da iktidar olma konumunu yitirmeyecekti. İmparatorluk hedeflenen kimliğin ihdas edilebilmesi için tarikatların güçlerinden istifade edecekti. Gerek Osmanlı’nın, gerekse de cumhuriyetin son yüzyılında oluşan İslamcı birikim İstanbul’daki etki alanını güçlü kılmak için her türlü mücadeleyi vermektedir. Her zaman ödünç- çalınmış bilinçle hegamonik algılarını tatmin etme yoluna gitmişlerdir.
İstanbul kendi içinde üretken değildir. Hep dışardan(Balkan- Kafkas- Ortadoğu) gelecek birikimlere göz diker. Devşirmeci bir ruhu vardır. Gücü devşirir ve kendisi üretmiş, algılamış, anlamış gibi pazarlamaya kalkışır. Düşünce ve hareket dinamizmi zayıftır. Anadolu’dan sadece birey değil yeni fikirlerin gelmesini de beklerler. Gözü ve kulağı sürekli kendi dışındaki hareket alanındadır. Fikirler ortaya konduğunda ve insanlar geldiğinde de kendileri üretmiş gibi sahiplenir ve pazarlamaya kalkışır. İstabul İslamcılığının emzirdiği, büyüttüğü, beslediği bir devrimci yoktur.
İstanbul İslamcılığının şehitleri yoktur. Cumhuriyet tarihi boyunca İstanbul merkezli bir direniş, sosyal hareket, çaba ve duruşa rastlayamazsınız. Şehit olmak şerefine nail olmak isteyenlere gidecek yolu göstermişlerdir. Çünkü şehitlik onlar tarafından övülür, ama olmaya gelince herkes bir tarafa kaçar.
İstanbul İslamcıları mağrur, eleştirilmez ve kendilerini üstün görürler. Her şeyi bildiklerini düşünür ve şuurlarının yüksek olduğu vehmine kapılırlar. Anadolu hep öğrenci, onlar ise öğretmendir. İstanbul düşünür, Anadolu uygular. Anadolu’nun fikir ve önerileri kendilerinin yapacağı değerlendirmeye göre değer kazanacaktır.
İstanbul islamcılığı bir taraftan doğu geleneğinin saray kuşatmasını diğer taraftan bizanstist siyaset algısını her daim beraberinde taşır. Saray- devlet her daim elde edilmesi gereken siyaset alanıdır. Halk bu siyaset alanını elde etmek için kullanılacak birer figür mahiyetindedir.
İstanbul kendi içindekini önemser ve önceler. Bu anlamda güçlü bir tarafgirlik vardır. Düşünce ve sosyal alanında gettolaşmalar oluşturur. Kendi içine kolay kolay kimseyi almaz. Çevresini Bizans surlarında olduğu gibi çevreler. Bu merkeze girmek için önce kapıcılık, ardından iç hizmet sonrasında ancak bir konum verebilmektedirler. Dışardan gelenin böylesi merkezde olmasını ve tutunmasını istemezler.
Anadolu’dan gidenler önce birkaç yıl ezik bir şekilde piyasada tutunmaya çalışır. Ardından yerleşme süreci tamamlandıktan sonra artık o da Anadolu’ya bakış açısını değiştirecektir. Büyük sözler ve iddialar ile kendi pazarlamasını iyi bir şekilde yapmaya başlar. Çoğu Anadolu’dan gelen bir konferans davetini ancak yüksek meblağlı bir ücret ve türlü nazlarla kabul ederler. Geldikleri konferanslarda da aynı şeyleri tekrarlamaktan öteye geçmeyen sözler ve diyaloglarla giderler.
Düşünce ve edebiyat dili özentili, çalıntı çoğu kez de ödünçtür. Hep üst gördükleri başka bir dili konuşmak isterler. Bir dil bütünlüğü yoktur. Anadolu ve Avrupa arasında gidip gelirler. Bir yandan Batı gibi kelimelerle oyun oynamak, diğer yanda ise Anadolu gibi açık, yalın ve sade konuşmak ister. Bir tarafta halk içine karışmak, diğer taraftan seçkin bir zümre olmak hevesi arasında gidip gelirler.
İstanbul İslamcıları şehir-mahalle değil getto merkezli bir yerleşim kaygısındadır. Her düşünce ve ideolojik yapılanmanın etkin olduğu bölgeler ve kurumlar vardır. Göç, ekonomi ve Toki- toplu konut uygulamaları ile birlikte bu kozmopolit bir yapıya bürünse de bu halen sınırlıdır.
İstanbul İslamcıları birbirleriyle konuşur ama anlaşmamaya çalışır. Kendi nüans farklılıklarını büyüterek özgünlük taslamaya başlar. Birbirini beğenmez, üstün yönlerini kabullenemezler. Herkes kendi gettosunda büyük hâkimiyet hülyaları görerek yaşamaya devam ederler.
İstanbul İslamcıları sürekli tezler üretirler. Toplumsal ve siyasal kurtuluşa dair sözler söylerler. Ancak hemen hepsi toplumdan kopuk ve siyasal süreci doğru algılamaktan uzaktır. Toplumsal dönüşümü harekete geçirecek donanımda değildir. Ama sürekli kurtuluş reçeteleri yayımlamaktan da geri durmazlar.
Kitap, dergi, televizyon, gazete olarak en hareketli yerlerdir. Ancak bunlarda süreklilik ve olgunluk yoktur. Düşüncelerde yenilik bulunmaz. Slogan ve klişelere mahkûm edilmiş duyarlılıkları tekrarlamaktan öteye geçemezler. Çok fazla okumaz, ancak okur gibi yaparlar. Ancak düşünsel pazarlama imkânı en fazla olan yerlerden biridir. Televizyon, radyo, gazete ve internet olarak imkânları kullanarak kendini ifade edebilme kapasitesi çok yüksektir. Bu ifade imkânlarını bazen despotik ve gayri ahlaki şekilde kullanabilmektedir. Yayımlama cesareti ve gücünü iktidarın sunduğu hegamonik alandan almaktadırlar. İslamcı zeminden beslenip bu çerçeveyi taşıyan alanlara karşı garip bir kimliksizlik olarak tezahür eden bir tavırla yüz çevirmektedirler. Onlar artık mücadelelerini daha derinlere! indirmiş kişiler olarak bu tür mücadele yöntemlerini tasvip etmemektedirler.
İstanbul İslamcıları eylemlilik kültürü geliştiremediler. Solculara özenerek geliştirmek istedikleri eylemliliklerini geliştiremediler. İlk dönemler de sürdürdükleri Cuma eylemlerini bıraktıktan sonra Başörtüsü sorununa yönelik Anadolu duyarlılığının çok azını gösteremediler. Filistin mitingleri vesilesi- ki onlarda Anadolu takviyelidir- başka bir eylemlilik sebepleri bulunmaz. Artık sokak dönemi kapanmış, masa başında büyük sözler söyleme dönemi başlamıştı. Plazalardaki yeni odalarında nostaljik seyahatlerde bulunmaya devam etmektedirler. Geliştirilen özgün bir eylemlik ve etkinlikler yoktur. Düşünce, sanat ve kültür alanında bir varlık göstergesi bulunmaz. Üstelik belediyeler de uzun zamandır muhafazakâr partilerin elinde olduğu halde ihalelerde koşturmaktan düşünceye yatırım yapmaya vakit kalmamaktadır.
Osmanlı’dan sonraki modernleşme sürecinde şehir ve din yaşamını mezcedecek bir örneklik çıkaramadılar. İstanbul’da var olduklarına dair alametleri ancak belli mahallelerdeki görüntüsel varlıktan öteye gidememektedir. Bir kısmı tarikatların yarı kapalı sosyal yaşam tarzları içinde yaşamaya devam ederken diğerleri de ideolojik kavgalarda yitirdikleri maddi birikimlerini daha hızlı kazanmak için son hızla mücadeleye girişeceklerdi. Şehrin kültür, sanat, edebiyat, mimari, düşünce birikimine bir şey katamadılar. Rant merkezli düşündüler. Nerede boş bir alan, nerede rantabl bir ortam varsa hemen oraya konup, çevreleyip kendine ait kurdukları iktidar alanında çalıp söylemeye devam etmektedirler.
İstanbul İslamcıları dönüşüm ve algı alanını zenginleştirmeden Türkiye gerçekliğinde köklü bir değişimin olması beklenemez. Aksi halde süreç Anadolu ve diğer çevre zenginliklerinin rantını yemekten ve tüketmekten öteye gidemeyecektir. Türkiye ve etkilediği jeopolitik alan olan Akdeniz, Ortadoğu, Kafkaslar, Balkanlar ve Karadeniz başta olmak üzere çevresel etki alanına olumlu bir şeyler katamayacaktır. Bunları gerçekleştirirken yeni Osmanlıcılık hayaliyle değil var olan yeni ve gelecek zamanlar üzerinden tasavvur etmelidir. Yeni kurucu ideolojiyi ancak kendini başta Anadolu olmak üzere diğer etki alanları ile eşitleyerek kurabilir ve gerçekleştirebilir. Anadolu’dan kopmadan onunla bütünleşik yapılanma içerisinde ve güç birliğine dayalı bir ilişki biçimi geliştirmelidir.
Not: Bu yazı ilk olarak 2009 yılında cemaat.com sitesinde yayımlanmış olup, gözden geçirilmiş ve genişletilmiş halidir.
05.12.2012
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.