Türkçenin ilk sözlüğü olan Dîvânü lugāti’t-Türk’ün, 14. asırda yazılan bazı eserlerde adı geçse de, asırlarca herhangi bir nüshasına ulaşmak mümkün olmadı. Ta ki 20. yüzyılın başlarında Ali Emiri Efendi tarafından bulununcaya kadar. Neredeyse 6 asır kayıp olan Dîvânü lugāti’t-Türk nasıl bulundu?
Kâşgarlı Mahmud tarafından yaklaşık iki yılda yazılan (1072-1074). Dîvânü lugāti’t-Türk, Türk milletinin faziletlerini ortaya koymak, Türk dilinin zenginliğini göstermek ve Araplara Türkçe öğretmek amacıyla hazırlanmıştır. Eser Türkçeden Arapçaya bir sözlük şeklinde tertip edilmiş. Bu sebeple eserde madde başları Türkçe, açıklamaları ihtiva eden kısımlar ise Arapçadır.
Dîvânü lugāti’t-Türk çeşitli boylardan derlenmiş bir ağızlar sözlüğü vasfını taşır. Eserin bir önemi de içindeki malzemenin, Kâşgarlı Mahmud tarafından bizzat o dönemde Türklerin yaşadığı coğrafyayı dolaşarak toplamış olmasıdır. Dîvânü lugāti’t-Türk’ü ayrıca 11. asırda konuşulan Türkçenin ses ve yapı özelliklerinin bulunduğu bir gramer kitabı olarak da görebiliriz. Bunların yanında Divan’dan kişi, boy ve yer adları, Türk tarihine, coğrafyasına, folklor ve edebiyatına dair bilgilere dair malumata ulaşmak mümkün. Kısacası eser Türklerin toplum hayatını her yönüyle kuşatan bir bilgi çeşitliliğine sahip.
Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin, İbn Muhammed’in eserlerinde ve Kâtib Çelebi de Keşfü’z-zunûn adlı eserinde Dîvân’dan bahsetmiş. Ancak 14. yüzyıldan itibaren varlığı bilinse de Dîvânü lugāti’t-Türk’ün herhangi bir nüshasına asırlarca ulaşılamamıştır. Yaklaşık 6 yüzyıl herhangi bir nüshasına rastlanılmayan eserin bulunma hikâyesi de bir hayli enteresan.
Bugün dünyada orijinal tek nüshası olan bu kıymetli eser Ali Emiri Efendi tarafından tesadüfen İstanbul’da bulunmuştur. Ali Emiri Efendi kitabı II. Meşrutiyet’ten sonra (Ali Birinci 1914 tarihini veriyor) Fatih’teki bir sahaftan 30 altın karşılığında satın alır. Kitapdostu Ali Emiri Efendi’nin dikkati ve rikkati olmasaydı belki de Divan’dan tamamen mahrum kalabilirdik.
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.