Üstad “Batı Tefekkürü ve İslam Tasavvufu” adlı eserinde “Yunan + Roma + Hristiyanlık = Batı Medeniyeti” şeklinde formüle ettiği ve aklın kiliseden intikam dâvası olarak gördüğü bu dönemdeki zikzakları (idealist ve materyalist kutuplar) işlerken şöyle bir tespitte bulunur.
“Bu gelişle gidişi içinde Batı tefekkürü, maddeye aksetmiş akılla harikalar doğurduğu, aynı akılla da aklı kıracak kadar ileri gittiği halde ruh feyzine, yani nura çıkamayan, eşya ve hadiselere insan ruhunda tahakküm ölçüsünü kuramayan, neticede ruhu öksüz bırakan ve bu eksiğini daima hissedip keşiflerinin oyuncaklarıyla teselliye eremeyen, muazzam bir madde bonmarşesi ve plâstik inşadan ibaret... İçinde sultanı olmayan saray...”
Ernest Renan, 29 Mart 1883’te Paris’te “İslam ve İlim” konulu verdiği bir konferansta; İslamiyet’in gelişmeye engel olduğunu (İslam terakkiye manidir) Müslümanların kafalarının ‘demir bir çemberle’ kuşatıldığını ve zihinlerinin gerçeklere kapalı olduğunu savunmuştu. Bu konferans daha sonra bir makale ve ardından bir kitapçık olarak da yayımlanmıştır.
Osmanlı’da pozitivizm; August Comte’un Osmanlı Sadrazamı Mustafa Reşid Paşa’ya pozitivist felsefenin benimsenmesi amacıyla yazdığı mektupla başlamıştır. Bu akımı esasen İttihat ve Terakki Cemiyeti de benimsemiş ve gelişmesi için özel çaba harcamıştır.
Ernest Renan’ın da ifade ettiği gibi burada mevzu; pozitivizm düşüncesinin yol açtığı/açacağı “İslam terakkiye manidir” sonucudur. İttihat Terakki örgütü üzerinden bunun nasıl dal budak verdiğini göreceğiz.
Türkiye’nin modernleşme tarihinde bizzat yer alan isimlerden biri olan Comte, Mustafa Reşit Paşa’ya yazdığı uzun mektupta kısaca şöyle diyordu; “…İster toplu ister bireysel, bütün insanlığı tamamen pozitif bir inançla kucaklamak için her türlü ilahi inancı bertaraf ederek, beni tam anlamıyla evrensel dini keşfetmeye iten temel neden budur. İlk gençlik yıllarımdan başlayarak bu şekilde düşünme mutluluğuna sahip olduğumdan, bütün hayatımı söz konusu büyük sorunun nihaî çözümünü dizgeleştirmeye ve geliştirmeye adayabildim…”
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.