TDK’nin Yolu - 5

(TDK'den Bir Düzine Hata - 29)

TDK’nin Yol Hataları

TDK’nin resmî İnternet sitesinde sunduğu lügatlerdeki muhtelif “yol” larda türlü türlü hatalar göze çarpıyor.
Güncel Türkçe Sözlük, Büyük Türkçe Sözlük ile Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü’nde tespit ettiğim bu “yol” hataları şunlar:

Virgül Eksikliği
Aşağıdaki kelimelerin açıklamalarında art arda kullanılmış sıfatlar arasında virgül (,) konmalıydı: 
otoyol Hızlı bir trafik akımı sağlamak amacıyla yapılan, çok şeritli, çift yönlü geniş yol, otoban. (çift yönlü – geniş arasında)
tercihli yol Trafikte ana yolların kenarında veya ortasında bulunan, belirli araçlara ayrılmış özel yol. (ayrılmış – özel arasında)
yan yol Otoyolların kenarında, yerleşim alanları arasında gidiş gelişi sağlayan ayrılmış yol. (sağlayan – ayrılmış arasında)
bisiklet yolu Trafikte bisikletlerin gitmesine ayrılmış dar yol. (ayrılmış – dar arasında)
cinyolu Tarlaların arasında görülen verimsiz topraklar. (görülen – verimsiz arasında)
koşu yolu Sağlıklı yaşam için orman içlerinde veya yol kenarlarında özel olarak düzenlenmiş şerit hâlinde toprak yol. (düzenlenmiş – şerit hâlinde arasında)
köprü yol Vadi veya ırmak üstünden demir yolu veya kara yolunun geçişini sağlayan, ayaklar üzerine oturtulmuş yüksek ve uzun köprü, viyadük.(oturtulmuş – yüksek arasında) 
***
Yanlış Yerde Kullanılan Virgüller
Aşağıdaki sözler için verilen örnek cümlelerde ise virgül (,) yanlış yerde kullanılmıştır:
mavi yolculuk Keşke arkeoloji de okusaydım, mavi yolculuklarımızda keşfe çıktığımız bu canım Anadolu'yu anlamak için… -A. Erhat. (okusaydım,) 
yol açmak Bize yol aç, erkân göster; yollar aç bize de, biz de adam sırasına girelim. -K. Korcan. (bize de,)

***
Orijinal Olmayan Örnek
Bu lügatlerde “yollara dökülmek” sözü için Reşat Nuri Güntekin’den bir cümle şöyle nakledilmiş:
“İhtiyar annemle büyük dayım, uslanmak bilmeyen okul kaçağını aramak için yollara dökülmüşlerdi.”
Reşat Nuri Güntekin’in cümlesi orijinal görünmüyor: Onun “okul” kelimesini kullanmış olmasına ihtimal vermiyorum.

***
Açıklama Zayıflıkları

yolun açık olsun
“yolculara söylenen bir iyi dilek sözü.”
Açıklama basit olmuş: “Yolun açık olsun” neye dair bir iyi dilek sözü? Bu belirtilmemiş. TDK’nin 30-40 sene önce hazırlayıp bastırdığı Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü’ndeki açıklama bu bakımdan daha kaliteli:
“Yolda bir engel, bir kaza ile karşılaşmamanı dilerim.”
***
yol yorgunu
“Yoldan gelmiş ve yorulmuş kimse.”
Bu izahta “yorgunluk” ile “yol” arasında bağ kurulmamış. Bu bağ şu ifadelerden biriyle kurulabilirdi:
1. Yoldan gelmiş ve bu sebeple yorulmuş kimse.
2. Yoldan geldiği için yorulmuş kimse.
*** 
İmla Hataları
Bu lügatlerde  “yola çıkmak” sözünün ilk manası şöyle açıklanmış:
“araca binmek üzere yolüstünde durmak.”
Burada “yolüstü” şeklinde (bitişik) yazılan kelime ayrı yazılmalıydı: yol üstü
***
Ayrıca Güncel Türkçe Sözlük ile Büyük Türkçe Sözlük’te madde başı olan“yolüstü” kelimesi de bitişik, yani yanlış yazılmıştır. 
***
Güncel Türkçe Sözlük ile Büyük Türkçe Sözlük’te “mavi yolcu” sözü için A. Erhat’tan nakledilen cümle şu imla ile yazılmış:
"O zaman annem nereden bilsin benim bir gün en güçlü mavi yolcu olacağı mı?”
Burada soru eki almış gibi yazılan “olacağı mı” kelimesi aslında “olacağımı” olacaktır.

***
İfade Kusurları

bir arpa boyu (gitmek, yol almak)
“Süfli gayeler, kütleleri ya oldukları yere mıhlayan ve bir arpa boyu ileri götürmeyen sefil isteklerdir.” S. Ayverdi
Cümlenin tam aktarılmadığı belli: Tekrarlı olarak kullanılan  “ya” bağlama edatı bir kez geçiyor. Cümlenin çok uzun olması yarım nakledilmesine mazeret teşkil etmez. Cümle bu hâliyle bozuk görünüyor.
Peki, Sâmiha Ayverdi’nin cümlesini bozuk göstermeye TDK’nin hakkı var mı?  
***
yoluna baş koymak
"bir amaca, bir gayeye yönelmek, bütün varlığıyla kendini vermek.”
Aynı manaya gelen (müteradif / sinonim) kelimelerle açıklama şişirilmiş: amaç – gaye.
***
sırat köprüsünden geçmek
“bir iş yapılırken sıkıntılı, eziyetli durumlar içinde kalınmak.”
Burada “yapılırken… kalınmak” fiillerinin meçhul (pasif) çatı ile kullanılmasına bir sebep yok. Doğrusu “bir iş yaparken sıkıntılı, eziyetli durumlar içinde kalmak.” olmalı. Nitekim yukarıdaki tabire çok benzeyen feleğin çemberinden geçmek sözü TDK’nin  Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü’nde açıklanırken fiillerde meçhul (pasif) çatı değil, malum (aktif) çatı kullanılmış:
“hayatta acı tatlı günler görmüş geçirmiş olmak, olgunlaşmış, deneyim kazanmış olmak.”

***
yol
"Duyguların eğitimi de en iyi sanat yoluyla olur.”
Virgül eksikliği sebebiyle ifade kusuru var: “İyi” kelimesinden sonra mutlaka virgül olmalıydı. Olmadığı için bu kelime “sanat” ın sıfatı zannedilebilir, bu takdirde mana da değişir.
*** 
çevre yolu
“Şehir trafiğini aksatmamak amacıyla yerleşim yerinin dışından geçen ve şehir yollarına bağlanan ana yol.”
Bu ifadeye göre çevre yolu “şehir trafiğini aksatmamak amacı” taşıdığı için“yerleşim yerinin dışından” geçermiş. Daha basitçe söyleyelim: Çevre yolu denen, akıllı, insan haklarına saygılı ve iyi niyetli yollar şehrin göbeğinden geçmeye çekinir, trafiği aksatmaktan hicap duyarlarmış; bu yüzden de şehirlerin hep dışından geçerlermiş…
Evet, şaka filan değil; TDK ifadesi ancak böyle tefsir edilebilir.
Tabii ki “bağlanmak” fiiline de böyle bakmamız lazım: Yani çevre yolu, sevgi dolu yüreğiyle gidip şehir yollarına bağlanıyormuş...
TDK’nin “süt” maddesinde de böyle bir bozukluk vardı. Orada “Kadınların ve memeli dişi hayvanların yavrularını beslemek için memelerinden gelen, besin değeri yüksek beyaz sıvı.” şeklinde tarif edilen süte de bir maksat yükleniyordu:
“Kadınların ve memeli dişi hayvanların yavrularını beslemek…”
Ey TDK, yaptığın hata sebebiyle bak ne duygulu laflar ediyorum. Sen var ya sen, insanı şair yaparsın…
Şimdi tekrar çevre yoluna girelim ve fikir trafiğini aksatmamak için ifadeyi şöyle kuralım:
“Şehir trafiğini aksatmamak amacıyla yerleşim dışından geçirilen ve şehir yollarına bağlanan ana yol.”
Hadi, sen şu çevre yolundan tekrar bir geç, ben de bu sevdadan geçeyim…

09.05.2011