Dr. Öğretim Üyesi Adilhan Adiloğlu: Codex Cumanicus’ta Geçen ‘uyuḫısıra-’ Fiili Üzerine

Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus ~ Kuman Kitabı) tahminen 14. yüzyıl başlarında İdil nehrinin aşağı havzası ile Kırım yarımadasının kuzeyinde yer alan bölgelerde ticaret faaliyetleriyle meşgul olan İtalyan tüccarlar ile yine aynı bölgelerde misyonerlik faaliyetleri yürüten Alman rahipleri tarafından hazırlanan iki ayrı el yazması defterin bir araya getirilmesi sonucu teşekkül etmiş, bilhassa tarihî Türk lehçeleri araştırmaları bakımından önemini günümüzde dahi muhafaza eden çok kıymetli bir eserdir.  Codex Cumanicus esas itibarıyla 13-14. yüzyıllar arasında Karadenizin kuzeyinde yaşayan Kuman (Kıpçak) Türklerinin o dönemdeki konuşma dilini ve ağızlarını yansıtan bir eserdir. Eserin ilk satırlarında 11 Temmuz 1303 şeklinde bir tarih kaydı vardır. Fakat bu tarih kaydının eserin yazılış tarihi mi yoksa istinsah tarihi mi olduğuna dair pek çok görüş ileri sürülmüştür. Ancak genel olarak kabul edilen görüş ise bu tarihin istinsah kaydı olduğu ve eserin bu tarih kaydından yaklaşık yüz yıl kadar önce yazılmış olduğu şeklindedir.

Codex Cumanicus’un muhtevasına gelince; ‘İtalyan Kodeksi’ şeklinde adlandırılan birinci kısmı Latin harfleriyle yazılmış ve 55 yapraktan (1a-55b:110 sayfadan) oluşmaktadır. Bu kısım Latince-Farsça-Kumanca (Kıpçakça) iki sözlük listesini ihtiva etmektedir. Eserin ‘Alman Kodeksi’ ismiyle bilinen ikinci kısmı ise Gotik harflerle yazılmış ve 26 yapraktan (56a-82b:52 sayfadan) oluşmaktadır. Bu kısım Kumanca (Kıpçakça)-Almanca ve Kumanca (Kıpçakça)-Latince şeklinde iki sözlük, Kuman (Kıpçak) Türkçesiyle Hıristiyan ilahileri, bilmeceler ve atasözlerini ihtiva etmektedir. Eserin İtalyan ve Alman bölümleri farklı zamanlarda ve farklı ağızlarla yazıldığı için eserde kullanılan dil kendi içerisinde de bir birlik taşımamaktadır. Bilhassa başka nüshalardan istinsah edilmiş olan İtalyan bölümünde metne sonradan ikinci ve üçüncü kişilerce müdahale edilmiş, bazı kelimelerde değişiklikler yapılmıştır. Annemarie von Gabain eserin dilini bugünkü Tatar Türkçesine yakın bulurken; Saadet Çağatay ise eserin diline en yakın olan çağdaş Türk lehçesinin Karay Türkçesi olduğunu söylemektedir[1].

1. Eserde Geçen ‘uyuḫısırap’, ‘uyuḫısıarasnada’ Kelimeleri ve ‘uyuḫısıra-’ Fiili

Codex Cumanicus’un 58a sayfasının 23. satırında ‘uyuḫısırap’ ve ‘uyuḫısıarasnada’ şeklinde iki kelime geçmektedir. Eserde her iki kelimenin anlamıyla ilgili olarak Latince, Almanca ya da Farsça herhangi bir karşılık verilmemiştir[2]. Eser üzerine 1880 yılında ilk kapsamlı çalışmayı yayımlayan Comes Géza Kuun ‘uyuḫısıarasnada’ şeklinde geçen kelimeyi bir dipnotla ‘uyuḫısı arasında’ şeklinde düzeltmiştir ve çalışmasının sözlük kısmında bu kelimeyi ‘uyku’ (Lat. dormiendo) şeklinde anlamlandırmış fakat ‘uyuḫısırap’ şeklinde geçen kelimeyle ilgili herhangi bir anlamlandırma yapmamıştır[3].

C. G. Kuun’un bu transkripsiyon çalışmasına binaen eser üzerine 1887 yılında Wilhelm Radloff tarafından bir sözlük çalışması yayımlanmıştır. W. Radloff bu çalışmasında Codex Cumanicus’ta geçen ‘uyuḫısırap’ kelimesiyle ilişkilendirmek suretiyle ilk defa bir ‘uyuḫısıra-’ fiiline yer vermiştir. W. Radloff eserinde bu fiili Kırgız Türkçesindeki ‘uykuda konuşmak’ (Alm. im schlafe sprechen) anlamında kullanılan ‘uykusura-’ fiiliyle ilişkilendirerek Codex Cumanicus’ta geçen bu kelimenin ‘uyumak?’ (Alm. schlafen?) anlamına gelebileceğini söylemiştir. Söz konusu bu kelimenin anlamlandırma kısmına soru işareti (?) koymasından dolayı kendisinin bu konuya biraz temkinli yaklaştığı anlaşılmaktadır.[4]

Bilâhare, Kaare Grønbech önce 1936 yılında Codex Cumanicus’un tıpkıbasımını da ihtiva eden bir eser yayımlamış, sonra da 1942 yılında Codex Cumanicus’un Almanca Kodeksini ihtiva eden bir sözlük çalışması yayımlamıştır. Her iki çalışma da o dönemde Türkoloji sahasında büyük ses getirmiş ve neredeyse daha sonraki Codex Cumanicus çalışmalarında temel kaynak hâline gelmiştir. K. Grønbech ikinci eseri olan sözlük çalışmasında sırasıyla; ‘uyuḫısırap’ kelimesini ‘uyumadan, uykudan yoksun’ (Alm. ohne zu schlafen, des schlafes entbehrend) şeklinde; ‘uyuḫısı arasında’ kelimesini de ‘uyurken, uyuduğu sırada, uyku sırasında’ (Alm. während er schläft) şeklinde ve ‘uyuḫısırap’ kelimesiyle ilişkilendirmek suretiyle ‘uyuḫısıra-’ fiilini de ‘uykusuz olmak’ (Alm. schlaflos sein) şeklinde anlamlandırmıştır. K. Grønbech’in bu çalışmasının Türkçeye çevrilmiş olanında da aynı kelimeler benzer şekilde anlamlandırılmıştır: uyuḫısırap ‘uyumadan’, uyuḫısı arasında ‘uykusu arasında’ ve uyuḫısıra- ‘uykusuz kalmak’[5].

K. Grønbech’in mezkûr çalışmasını temel alarak ‘Codex Cumanicus’un Dili’ başlığıyla uzun bir makale yayımlayan Annemarie von Gabain söz konusu bu çalışmasında ‘uyuhısıra-’ fiilini Eski Türkçede yokluk ve eksiklik anlamını veren isimden fiil yapan +sIrA- ekiyle ilişkilendirerek uyıhı+sıra- şeklinde açıklamış ve kelimeyi ‘uykusuz olmak’ (Alm. schlaflos sein) şeklinde anlamlandırmıştır[6]. Yine bu konuyla ilgili son olarak Marcel Erdal da Eski Türkçe yokluk ve eksiklik anlamını veren isimden fiil yapan +sIrA- ekini işlerken söz konusu bu ekle kurulmuş son örneğin Codex Cumanicus’ta geçen ‘uyuḫısıra-’ fiili olduğunu söylemekte ve ‘uyanmak, uyanık hâlde olmak’ (İng. waking) şeklinde anlamlandırmaktadır[7].

Buraya kadar anlaşılacağı üzere, Codex Cumanicus’ta geçen ve herhangi bir dille anlam karşılığı verilmeyen ‘uyuḫısırap’ şeklindeki bir kelimeyle ilişkilendirilmek suretiyle, W. Radloff hariç, muhtelif çalışmalarda işlenen ‘uyuḫısıra-’ fiili, Eski Türkçede yokluk ve eksiklik anlamını veren +sIrA- ekiyle kurulmuş bir kelime olarak ‘uyumamak’, ‘uykusu olmamak’, ‘uykusuz olmak’, ‘uykusuz kalmak’ vb. şeklinde anlamlandırılmıştır. Bu durum Türkiye’de tarihî Kıpçak Türkçesi ve Codex Cumanicus üzerine yapılan belli başlı önemli sözlük ve gramer çalışmalarına da aynı şekilde yansımıştır[8].

2. +sIrA- Eki

Eski Türkçe döneminde bilhassa Eski Uygur Türkçesinde kullanım sahası daha fazla olan ‘yokluk’ ve ‘eksiklik’ anlamını vermek suretiyle isimden fiil yapan bir +sIrA- eki mevcuttur. Söz konusu bu ek geldiği isimlere ‘olumsuzluk’ ifadesi yüklemek suretiyle, yani eklendiği ismin anlamının aksi yönünde bir anlam taşıyan fiiller türetmektedir. Bu ekin şekil ve işlev bakımından iki farklı ekin birleşip kaynaşmasıyla meydana gelen birleşik bir yapı olduğu konusunda görüş birliği mevcuttur. Ancak bu ekin +sIr+A-, +sIz+A- veya +sIz+rA- vb. şekillerde hangi eklerle ve nasıl birleşip kaynaştığı konusunda pek çok farklı görüş ileri sürülmüştür[9]. Eski ve Orta Türkçe döneminde tespit edilen bu ekle türetilmiş filler topluca şöyledir; Orhon Türkçesinde: elsire- ‘devletsiz kalmak’, kagansıra- ‘kağansız kalmak, ‘urugsıra- ‘soyu yok olmak’; Yenisey Türkçesinde: kañsıra- ‘babasız kalmak’; Eski Uygur Türkçesinde: inçsire- ‘huzursuz olmak’, küçsire- ‘güçsüz olmak’, ögsire- ‘kendinden geçmek, bilincini yitirmek’, tatıgsıra- ‘tatsızlanmak’, tınsıra- ‘çıldırmak, aklını kaybetmek’, erksire- ‘kuvvetsiz olmak’, kutsıra- ‘lütuftan yoksun olmak’, sözsire- ‘konuşmamak, susmak’, tüpsire- ‘temelden yoksun bırakmak’, tüşsire- ‘meyvesiz olmak’, umugsıra- ‘umudunu kaybetmek’; Karhanlı Türkçesinde: başsıra- ‘başsız bırakmak, ölçüyü yitirmek’; Harezm Türkçesinde: ussura- ‘bayılmak’[10]. Anlaşılacağı üzere ilk olarak Orhon Türkçesinde kullanılmaya başlayan söz konusu bu ekin Eski Uygur Türkçesinde kullanım sahasının arttığı; Orta Türkçe dönemine dâhil edilen Karahanlı Türkçesi ile Harezm Türkçesinde ise sadece ‘birer’ örnekle tanıklandığı müşahede edilmektedir.

M. Erdal’ın söz konusu bu +sIrA- eki için ‘son örnek’ şeklinde takdim ettiği Codex Cumanicus’ta geçen ‘uyuḫısıra-’ fiilini, yukarıda verilen ve ‘olumsuz’ anlam ifadesi taşıyan +sIrA- ekiyle teşkil edilmiş örnek kelimeler dizisine dâhil edilmesinin uygun olmadığı kanaatini taşımaktayız. Çünkü söz konusu bu kelime gerek kuruluş şekli bakımından ve gerekse taşıdığı anlam bakımdan diğerlerine göre farklılık arz etmektedir.

Birincisi; söz konusu bu kelime, Eski Türkçede olduğu gibi eklendiği kelimeye ‘yokluk, eksiklik’ gibi ‘olumsuz’ anlam taşıyan +sIrA- ekiyle değil; kendisinden önce geldiği kelimeye ‘istek, arzu, benzerlik ve temayül’ anlamlarını yüklemek suretiyle isimden fiil yapan +sIrA- ekiyle teşekkül etmiştir. İkincisi; söz konusu kelimenin ilkinden farklı bir ekle teşekkül etmesi dolayısıyla da Codex Cumanicus’ta geçen ‘uyuḫısırap’ kelimesiyle ilişkilendirmek suretiyle ‘uyuḫısıra-’ fiilinin anlamı da ‘uykusuz olmak’ veya ‘uyumamak’la ilgili değil; tam aksine ‘uyumak’la ilgilidir. Hatta doğrudan doğruya diyebiliriz ki eklendiği kelimeye ‘temayül’ anlamını yükleyen ikinci +sIrA- ekiyle teşekkül etmiş söz konusu bu fiilin anlamı ‘uyuklamak, uyur gibi olmak, yarı uykulu olmak’ şeklindedir. Aslında bu durum daha önce de bahsedildiği üzere ilk olarak W. Radloff tarafından fark edilmiştir. Ancak kendisi temkinli bir şekilde bu kelimenin ‘uyumak’la ilgili olabileceğini söylemiş fakat üzerinde durmamıştır.

Söz konusu bu ikinci ek, Eski Türkçedeki +sIrA- ekiyle şekil bakımından aynı fakat teşekkül ve işlev bakımından farklı bir ektir. Bu konuyu ilk olarak Martti Räsänen tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinden örnekler vermek suretiyle çalışmasında işlemiştir. Ancak kendisi şekil olarak birbirine benzeyen bu iki ekin farklı işlevleri ve teşekkülü üzerinde etraflıca durmamıştır[11]. Bilâhare bu ikinci ekin, yani eklendiği kelimeye ‘istek, benzerlik ve temayül’ anlamlarını taşıyan +sIrA- ekinin teşekkülü üzerine de pek çok görüş ileri sürülmüştür. Bunların bir kısmı bu ekin aslında Eski Türkçedeki ‘yokluk, eksiklik’ anlamını taşıyan +sIrA- eki olduğunu ve daha sonra ‘ihtiyaç duygusu’ sebebiyle yeni işlevler kazanarak ‘istek, benzerlik ve temayül’ anlamlarını yükleyen bir ek hâline geldiğini söylemektedir[12]. Bir kısmı ise ikinci ekin, birincisinden farklı olarak, isimden fiil yapan +sI- eki ile fiilden fiil yapan -rA- (?) ekinin birleşmesi neticesinde meydana geldiğini ileri sürmekte;[13] bir kısmı da bu ikinci görüşe benzer şekilde fakat onu düzeltmek suretiyle bu ekin yapısını +sI-g+rA- şeklinde açıklamaktadır[14].

Netice olarak; Burhan Paçacıoğlu’nun ifade ettiği üzere bu ek kendisinden önce gelen kelimeye ‘istek, arzu, benzerlik, temayül ve meyletmek’ anlamlarını yükleyen +sI-g+rA- birleşik yapısındaki fiilden isim yapan -g ekinin bilâhare düşmesiyle teşekkül eden +sIrA- ekidir. Bugünkü Türk lehçelerinin hemen hepsinde +sIrA- ekiyle kurulmuş ve daha ziyade eklendiği kelimeye ‘benzerlik, istek ve temayül’ anlamlarını taşıyan kelimeler mevcuttur. Bunun yanı sıra seyrek de olsa Eski Türkçede olduğu gibi eklendiği kelimeye ‘olumsuz’ anlam taşıyan kelimelere de rastlanmaktadır. Bu ekle kurulmuş kelimeler daha çok Kuzey-Batı (bugünkü Kıpçak şiveleri) ve Güney-Doğu (Özbek-Yeni Uygur) Türk lehçelerinde görülmekle birlikte Güney-Batı (Oğuz) Türk lehçelerinin (Türkmence) yazı dilinde ve (Türkiye Türkçesi) ağızlarında da tespit edilmektedir[15].

Asıl konumuza dönersek; yukarıda Codex Cumanicus’ta geçen ‘uyuḫısırap’ kelimesiyle ilişkili ‘uyuḫısıra-’ fiilinin; Eski Türkçedeki olumsuz anlam yükleyen +sIrA- ekiyle değil; eklendiği kelimeye ‘istek, arzu, benzerlik, temayül’ anlamlarını taşıyan +sI-g+rA- birleşik yapısı kaynaklı +sIrA- ekiyle kurulduğunu ve söz konusu bu fiilin ‘uyuklamak, uykusu gelmek, yarı uykulu olmak’ şeklinde anlamlandırılması gerektiği fikrini ileri sürmüş bulunuyoruz. Hatta, Codex Cumanicus’ta geçen ‘uyuḫısırap’ (bize göre artık bu kelimenin anlamı ‘uyuklayıp, uyuklayarak’ veya ‘yarı uykulu hâlde, yarı uyur hâlde’ olmalıdır) kelimesinden hemen sonra gelen ‘uyuḫısı arasında’ kelimesi de âdeta ‘uyuḫısırap’ kelimesini açıklar niteliktedir. Yani bu kelime de ‘uyku arasını’, bir başka deyişle ‘yarı uykulu’ bir duruma işaret etmektedir.

Elbette ileri sürdüğümüz bu fikirleri destekleyecek başka veriler de mevcuttur. Birincisi; Codex Cumanicus’ta ve onunla birlikte tarihî Kıpçak Türkçesinin kuzey kolunu oluşturan Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesine ait yazılı metinlerde uyuḫısıra- fiiline, hatta +sIrA- ekine ve bu ekle teşekkül etmiş başka bir kelimeye rastlanmamaktadır[16]. Ancak 15. yüzyıl başında veya biraz daha öncesinde Memlûk sahasında Kıpçak Türkçesiyle kaleme alınmış olan ve bu sahada ‘Kıpçak Türkçesinin dil özelliklerini en iyi yansıtan eser’ olarak kabul edilen Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lûgati’t-Türkiyye adlı eserde[17] söz konusu bu kelime uyuksıradı ve uykusra şeklinde geçmekte ve ‘uyuklamak, ımızganmak: uyku ile uyanıklık arası bir durumda bulunma’ şeklinde anlamlandırılmaktadır[18]. Bu da demek oluyor ki, Orta Türkçe döneminde Kıpçak Türkçesinin güney kolunda uyuksıra- şeklinde bir fiilin varlığı ve bu fiilin de ‘uyuklamak’ anlamında kullanıldığı açık bir şekilde müşahede edilmiş oluyor.

İkincisi; ‘uyuklamak’ fiili, bugünkü Güney-Batı (Oğuz) Türk lehçeleri hariç; başta Kuzey-Batı (Kıpçak) Türk lehçeleri olmak üzere Kuzey-Doğu (Sibirya) ve Güney-Doğu (Özbek-Uygur) Türk lehçelerinin tamamında ‘uyku’ kelimesine getirilen +sIrA- ekiyle teşekkül ettirilmiştir. Tespit ettiğimiz kadarıyla yukarıda bahsi geçen bugünkü Türk lehçelerinde ‘uyuklamak’ fiili şu şekildedir:

Karaçay-Malkar Türkçesinde: cukusura- ‘uyuklamak’ (джукъусурaмaкълыкъ, джукъусурaргъa, джукъусурaу; Rus. дремать); cukusuragan halda ‘uykulu hâlde olmak’ (джукъусурaгъaн xaлдa; Rus. в сонном состоянии); cukusurap turganlay ‘yarı uykulu hâlde olmak’ (джукъусурaп тургъaнлaй; Rus. спросонок); jukusura- ‘uyuklamak, uykusu gelmek, içi geçmek’ (жукъусурa-, жукъугъa тaртдыр-, жукунг келип, бaш кaкъ-; Rus. дремать)[19].

Kırım Türkçesinde: yukusıra- ‘uyuklamak’ (юкъусырa-; Rus. дремать)[20].

Kumuk Türkçesinde: yuhusıra- ‘uyuklamak’ (юхусырa-; Rus. дремать)[21].

Karay Türkçesinde: Saadet Çağatay’ın Codex Cumanicus’un diline ‘en yakın lehçe’ olarak gördüğü bu şivede ‘uyuklamak’ fiilinin +sIrA- ekiyle kurulmuş şekline rastlayamadım. Bunun yerine; çırım ~ tsırım ‘derin uyku, uyuklama, şekerleme; oturduğu yerde hafif ve kısa süreli uyuma’ (чырым ~ цырым; Rus. глубокий сон, дрёмa, дремотa ); çırım et- ‘uyuklamak’ (чырым эт-; Rus. дремать); kalgı- ‘uyuklamak’ (къaлгъы-; Rus. дремать) kelimeleri geçiyor[22]. Ancak ‘çırım’ ~ ‘tsırım’ ve ‘çırım et-’ kelimeleri sanki +sIrA- ekini andırıyor. Belki önceden yuku+çırı-m ‘uyuklama’ şeklinde iken bilâhare dilde kısaltma ya da eksiltili söyleyiş sebebiyle baştaki ‘yuku’ kelimesi kaybolarak bu şekli almış olabilir.

Tatar Türkçesinde: yokımsıra- ‘uyuklamak’ (йoкымсырa-);  yokımsırav ‘rahatlayıp uykuya dalmak, uyumak, içi geçmek, rahatça uyumak, uyumaya başlamak’ (йoкымсырaу: тынычланып йокыга талу, ою, изрәү; йоклый башлау)[23].

Başkurt Türkçesinde: yokomhora- (h < s değişmesiyle) ‘uyuklamak’ (йoкoмһoрa-); yokomhorav ‘uykusu gelmek, uyumaya başlamak’ (йoкoмһoрaу-; Rus. дремать)[24].

Kırgız Türkçesinde: uykusura- ‘uykuda sayıklamak’; uykusuroo 1. ‘uykuda sayıklama, 2. yarı uyku durumu’[25].

Kazak Türkçesinde: uykısıra- ‘uykuda sayıklamak’[26].

Karakalpak Türkçesinde: uykısıra- ‘yarı uykulu olmak’ (уйқусырa-; Rus. полусонное состояние).[27]

Nogay Türkçesinde: uykusıra- ‘uyuklamak; yarı uykulu hâlde olmak’ (уйкусырa-; Rus. дремать; полусонное состояние, дремота).[28]

Altay Türkçesinde: uykuzıraar- ‘uyuklamak’ (уйкузырaaр; Rus. дремать); uykuzıra- ‘uyumayı istemek, uykusu gelmek’ (уйкузырa-; Rus. хотеть спать); uykuzıra- ‘uyuklamak, yarı uykulu olmak’ (уйкузырa-; Rus. дремать, быть в полусонном состоянии).[29]

Kumandı Türkçesinde: uyguzırana- ‘uyuklamak, uykulu olmak, uykuya dalmak’ (уйгузырaнa-; Rus. дремать, быть в полусонном состоянии, засыпать).[30]

Hakas Türkçesinde: uygumzıra- ‘uyuklamak’ (уйғумзырa-; Rus. дремать, быть в полусонном состоянии).[31]

Tuva Türkçesinde: uyguzura- ‘uykusu gelmek, uyumayı istemek’ (уйгузура-; хотеть спать).[32]

Teleüt Türkçesinde: uykuzıra- ‘uykuda sayıklamak, uykuda konuşmak’ (уйқузырa-; Rus. говорить во сне).[33]

Özbek Türkçesinde: uykusira- ‘uyuklamak, uykusu gelmek’ (уйқусирa-).[34]

Yeni Uygur Türkçesinde: uykusiri- ‘uykusu gelmek’.[35]

Yukarıda verilen örneklerden anlaşılacağı üzere bugünkü Türk lehçelerinin büyük çoğunluğunda uyku+sIrA- (yuku+sIrA- vb.) fiilinin genel olarak ‘uyumak’la ilgili olduğu ve ‘uyuklamak, yarı uykulu olmak, uykusu gelmek, içi geçmek, uyumayı istemek’ vb. anlamları karşıladığı müşahede edilmektedir. Yani söz konusu +sIrA- ekinin bu lehçelerde olumsuz anlamdan ziyade; eklendiği kelimenin anlamına meyletme ve temayül işleviyle kullanıldığını görmekteyiz.

Sonuç

Çalışmamızda buraya kadar ortaya konan muhtelif verilerden ulaştığımız sonuçlar şöyledir:

1. Tarihî Kıpçak Türkçesinin kuzey kolunu temsil eden Codex Cumanicus adlı eserde geçen uyuḫısırap kelimesiyle ilişkilendirilmek suretiyle muhtelif çalışmalarda işlenen uyuḫısıra- fiili, eski Türkçede ‘yokluk’ ve ‘eksiklik’ gibi olumsuz anlam yükleyen +sIrA- ekiyle değil; eklendiği kelimenin anlamına ilgili ‘istek, benzerlik, meyletme, temayül’ anlamlarını taşıyan +sI-g+rA- ekinden gelişen +sIrA- ekiyle teşekkül etmiştir.

2. Dolayısıyla eserde uyuḫısırap şeklinde geçen kelimenin ‘uyuklayıp, uyuklayarak’ şeklinde; bu kelimeyle ilişkilendirilen uyuḫısıra- fiilinin de ‘uyuklamak, yarı uykulu hâlde olmak’ şeklinde anlamlandırılması gerektiği kanaati oluşmaktadır.

Yukarıda ileri sürülen bu fikirlerimiz; çalışmamızda uzun uzun açıklandığı üzere, gerek Orta Türkçe döneminde Kıpçak Türkçesinin güney kolunu temsil eden Memlûk sahası Kıpçak Türkçesiyle yazılmış Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lûgati’t-Türkiyye adlı eserde geçen uyuksıradı ve uykusra ‘uyuklamak, ımızganmak’ kelimeleriyle ve gerekse bugünkü Türk lehçelerinde kullanılan yukusıra- ‘uyuklamak’ fiiline dair verilen örneklerle desteklenmiştir. Sonuç olarak bu çalışmayla, Codex Cumanicus’ta geçen uyuḫısırap kelimesi için ‘uyuklayıp, uyuklayarak’ anlamını ve uyuḫısıra- fiili içinse ‘uyuklamak’ anlamını teklif ediyoruz.

Codex Cumanicus’un 58a sayfasının 23. satırında geçen (kırmızı renkli çerçeve içerisindeki) ‘uyuḫısırap’ ve ‘uyuḫısıarasnada’ (< uyuḫısı arasında) kelimeleri

Kaynakça

Aгишeв, И.М.; Ә.Ғ. Биишeв, Г.Д. Зeйнуллинa, З.К. Ишмөһәмәтoв, Т.Һ. Кусимoвa, З.Ғ. Урaксин, У.М. Яруллинa (1993), Бaшкoрт Тeлeнeң Һүҙлeгe, II Тoм A-М, Рoссия Фәндәр Aкaдeмияһы Урaл Бүлeгe Бaшкoртaстaн Ғилми Үзәгe Тaрих, Тeл һәм Әҙәдәбиeт Институты, Издaтeльствo Русский Язык, Мәскәү.

Arat, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III İndex, (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), TKAE Yayını, İstanbul.

Argunşah, Mustafa; Galip Güner (2015), Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul.

Atalay, Besim (1945), Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye, TDK Yayını, İstanbul.

Бaлaкинa, О.Н.; В.С. Дедеевa (2015), Aлтaй-Орус Сöзлик, РОО Лептa, Горно-Aлтaйск.

Бaммaтов, Б.Г.; Н.Э. Гaжиaгмaтов (2011), Къумукъчa-Орусчa Сёзлюк, Институт Языка, Литературы и Искусства им. Г. Цадасы Дагестанкого Научного Центра РАН, Мaxaчкaлa.

Бaскaков, Н.A.; Т.М. Тощaковa (1947), Ойротско-Русский Словaрь, Госудaрственное Издaтельство Инострaнныx и Нaционaльныx Словaрей, Москвa.

Бaскaков, Н.A.; A.И. Инкиджековa-Грекул (1953), Xaкaсско-Русский Словaрь, Госудaрственное Издaтельство Инострaнныx и Нaционaльныx Словaрей, Москвa.

Бaскaков, A.Н.; Д.С. Нaсыров, К.У. Убaйдуллaев (1958), Қaрaқaлпaқшa-Русшa Сөзлик, Өзбекстaн ССР Илимлер Aкaдемиясы Қaрaқaлпaқ Қомплекс Илим-Изертлеў Институты,  Госудaрственное Издaтельство Инострaнныx и Нaционaльныx Словaрей, Москвa.

Бaскaков, Н.A.; С.A. Кaлмыковa (1963), Ногaйско-Русский Словaрь, Институты,  Госудaрственное Издaтельство Инострaнныx и Нaционaльныx Словaрей, Москвa.

Бaскaков, Н.A.; A. Зaйончковский, С.М. Шaпшaл (1974), Кaрaимского-Русско-Польский Словaрь, Издaтельство Русский Язык, Москвa.

Biray, Nergis; Esra Gül Keskin (2015), “Birleşik Eklerle İlgili Bir Teori Denemesi”, Türk Kültürü Dergisi, Sayı: 2, Ankara, s. 109-134.

Caferoğlu Ahmet (2001), Türk Dili Tarihi I-II, Alfa Yayınları, 4. Baskı, İstanbul.

Caferoğlu, Ahmet (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayını, Ankara.

Codex DXLIX (Codex Cumanicus’un 1303 tarihli istinsahı), Biblioteca Nazionale di S. Marco, Venezia, Mss. Latini Fondo Antico, No: 549, Provenienza, Collocazione 1597. (Eserin Dijital Kopyası: http://www.internetculturale.it/jmms/iccuviewer/iccu.jsp?id=oai%3A193.206.197.121%3A18%3AVE0049%3ACSTOR.243.15099&mode=all&teca=marciana). Erişim Tarihi: 26.02.2020.

Çağatay, Saadet (1944), “Codex Cumanicus Sözlüğünün Basılışı Dolayısiyle”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 2, Sayı: 5, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, s. 759-772.

Çeneli, İlhan (1997), Kırım Tatarcasında Yapım Ekleri, (Çev. Mustafa Argunşah), TDK Yayını, Ankara.

Ercilasun, Ahmet Bican (2015), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, 15. Baskı, Ankara.

Erdal, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, Otto Harrassov Verlag, Wiesbaden.

Gabain, Annemarie von, (1959), “Die Sprache des Codex Cumanicus”, Philologiae Turcicae Fundamenta, Tomus Primus, (Ed. Jean Deny, Kaare Grønbech, Helmuth Scheel, Zeki Velidi Togan), Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden, s. 46-73.

Gabain, Annemarie von (1979), “Codex Cumanicus’un Dili”, Tarihî Türk Şiveleri, (Çeviren ve Hazırlayan: Mehmet Akalın), Sevinç Matbaası, Ankara, s. 73-118.

Gabain, Annemarie von (1988), Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), TDK Yayını, Ankara.

Гaниeв, Фуaт; Рифкaть Әхмәтьянoв, Хәлил Aчыкгөз (1997), Тaтaрчa-Төрeкчә Сүзлeк, Инсaн Нәшрияты, Кaзaн-Мөскөв.

Гочияевa, С.A.; X. И. Суюнчев (1989), Къaрaчaй-Мaлкъaр-Орус Сёзлюк, Издaтельcтво Русский язык, Москвa.

Grønbech, Kaare (1942), Komanisches Wörterbuch: Türkischer Worttindex zu Codex Cumanicus, Einar Munksgaard, Kopenhagen.

Grönbech, Kaare (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü, (Çev. Kemal Aytaç), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.

Гузелaны, Ж.; И. Axмaтлaны, A. Жaппулaны (1996), Къaрaчaй-Мaлкъaр Тилни Aнгылaтмa Сёзлюгю, Том I A-Ж, Эль-фa Китaп Бaсмa, Нaльчик.

Güner, Galip (2013), Kıpçak Türkçesi Grameri, Kesit Yayınları, İstanbul.

Güngör, Okan Celal (2017), “Tarihî Kıpçak Türkçesi ve Edebiyatı Üzerine Yapılan Çalışmalarla İlgili Bir Kaynakça Denemesi”, ZfWT (Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks), Vol. 9, No: 1, s. 191-213.

Güzel, Ferdi (2019), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Yapım Ekleri, TDK Yayını, Ankara.

Hacıeminoğlu, Necmettin (1992), En Eski Türkçeden Çağdaş Türk Şivelerine Kadar Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.

Хисaмитдинoвa, Ф.Ғ. (2012), Бaшкoрт Тeлeнeң Aкaдeмик Һүзләгe, Тoм IV Й-К, Рeсeй Фeнлeр Aкaдeмияһы Өфө Ғилми Үзәгe Тaриһ, Тeл һәм Әҙәбиәт Институты, Китaп Нәшриәтe, Өфө.

İlker, Ayşe (1997), Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, TDK Yayını, Ankara.

Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yayını, Ankara.

Kormuşin, İgor (2017), Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları: Metinler ve İncelemeler, (Çev. Rysbek Alimov), TDK Yayını, Ankara.

Kuun, Comes Géza (1880), Codex Cumanicus, Bibliothecæ Ad Templum Divi Marci Venetiarum: Primum Ex Integro Editit Prolegomenis Notis Et Compluribus Glossariis Instruxit Comes Géza Kuun, Editio Scient Academiæ Hung., Budapestini.

Kuun, G. (1981), Codex Cumanicus (with the prolegomena to the Codex Cumanicus by Lois Ligeti; L. Ligeti’s ‘Prolegomena’ reprinted from Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung., XXXV, 1981, pp. 1-54), Edited by É. Apor, Kőrösi Csoma Társaság-Magyar Tudományos Akadémia Könyvtára ~ Kőrösi Csoma Society-Library of the Hungarian Academy of Sciences, Budapest.

Мaгруфов, З.М. (1981), Узбек Тилининг Изоҳли Луғaти, II Том С-Ҳ, Узбекистон ССР Фaнлaр Aкaдемияси A.С. Пушкин Номидaги Тил вa Aдaбиёт Институти, Издaтельство Русский Язык, Москвa.

Necip, Emir Necipoviç (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Rusçadan Çeviren: İklil Kurban), TDK Yayını, Ankara.

Oraltay, Hasan; Nuri Yüce, Saadet Pınar (1984), Kazak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul.

Paçacıoğlu, Burhan (2011), “+sıra- / +sire- Ekinin Morfolojik Yapısı ve İşlevleri Üzerine”, TÜBAR (Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi), Sayı: 30, Güz, s. 311-317.

Radloff, W. (1887), Das Türkische Sprachmaterial des Codex Comanicus: Manuscript der Bibliothek der Marcus-Kirche in Venedig; Nach der Ausgabe des Grafen Kuun (Budapest 1880), Memories L’Académie Impériale des Sciences de St. Pétersbourg, VII Serie, Tome XXXV, No: 6, St. Pétersbourg.

Räsänen, Martti (1957), Materialen Zur Morphologie der Türkischen Sprachen, Studia Orientalia Edidit Societas Orientalis Fennica XXI, Helsinki.

Рюминa-Сыркaшевa, Л.Т.; Н.A. Кучигaшевa (1995), Телеут-Орус Сöзлик, A О Кемеровское Книжное Издaтельство, Кемерово.

Сaбитoвa, И.И.; Ф.И. Тaһирoвa, A.М. Сәгыйтoвa, A.Ф. Гaйнeтдинoвa, Г.Г. Сaбeрoвa, Л.Ш. Шәмсeтдинoвa, Г.Р. Сәмирхaнoвa, Э.И. Сaфинa (2016), Тaтaр Тeлeнeң Aңлaтмaлы Сүзлeгe, II Тoм Г-Й, Тaтaрстaн Рeспубликaсы Фәннәр Aкaдeмиясe Г. Ибрaһимoв Исeмeндәгe Тeл, Әдәбият һәм Сәнгaть Институты, Кaзaн.

Sarıtiken, Hakan (2019), “Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinde Yapım Ekleri”, Journal SMART (International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal), Vol: 5/19, s. 844-856.

Субрaковa, О.В.; О.П. Aнжигaновa, A.Н. Бaскaков, М.И. Боргояков, A.И. Инкижековa-Грекул, Д.Ф. Пaтaчaковa, П.Е. Белоглaзов, З.Е. Кaскaрaковa, A.С.Кызлaсов, Р.Д. Сунчугaшев, М.Д. Чертыковa (2006), Xaкaсско-Русский Словaрь ~ Xaкaс-Орыс Сöстiк, Xaкaсский Нaучно-Исследовaтельский Институт Языкa, Литерaтуры и Истории, Издaтельство Нaукa, Новосибирск.

Tekin, Talat (2006), Orhon Yazıtları, TDK Yayını, Ankara.

Тенишев, Э.Р. (1968), Тувинско-Русский Словарь, Издательство Советская Энциклопедия, Москва.

Тыдыкoв, П.П. (1926), Aлтaй-лa Oрус Сöстÿ Бичик, Тип. Объедин. Ойрот. Край, Обллитколлегия, Улала.

Toparlı, Recep; Hanifi Vural, Recep Karaatlı (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayını, Ankara.

Тукмaчев, Л.М. (1995), Кумaндинско-Русский Словaрь, Издaтельство Бийский Котельщик, Бийск.

Усеинов, С.М. (2007), Русско-Крымскотaтaрский ~ Крымтaтaрско-Русский Словaрь ~ Кърымтaтaрджa-Русчa Лугaт, Издaтельский дом Тезис, Симфрополь.

Yudahin, K.K. (2011), Kırgız Sözlüğü, (Çeviren: Abdullah Taymas), Birleştirilmiş 1. Baskı, TDK Yayını, Ankara.

Юсуф, Бердaк (1993), Туркчa-Узбекчa вa Узбекчa-Туркчa Луғaт, Узбек-Ремaксa Ко ЛТД Кушмa Корxонaси, Тошкент.

Yüce, Nuri (1993), Ebu’l-Kasım Carullah Mahmud bin Omar bin Muhammed bin Ahmed Ez-Zamahşarî el-Hvarizmî: Mukaddimetü’l-Edeb-Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuster Nüshası: Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, TDK Yayını, Ankara.