Şeref Göküş: Din Öğretiminde Gezi-Gözlem Yöntemi ve Bir Uygulama Örneği

Eğitim, insanın yaşadığı dünyaya uyum sağlayabilmesinin anahtarıdır ve kişide olumlu yönde davranış değişikliği hedefleyen uzun ve zorlu bir süreçtir. Bu süreç sonunda ise bireyde bilgi ve becerilerin geliştirilmesi, istendik yönde tutum ve davranışların kazandırılması esastır.[1] Yani eğitimin amacı biyolojik bir bireyden, kendi varlığının farkına varan, “insan” olabilmeyi başarmış kimseler yetiştirmek, kısaca “insanı insan yapmaktır.”[2] Bu da ancak belirli bir plan çerçevesinde ve metotlu bir uygulamayla elde edilir. Zira içeriğin kendisi kadar nasıl öğretileceği de önemlidir. Doğru yöntemin kullanılması tıpkı bir anahtar gibi öğrenmenin kapısını açarken, sevdirilmeden, anlaşılmadan ve iticilikle aktarılan bilgilerin ise özümsenip hayata yansıtılması düşünülemez. Nitekim kültürümüzdeki “usûl asıldan önce gelir” ve “usulsüz vusûl olmaz”  gibi ifadeler bunun güzel bir özetidir.[3]  

Ülkemizde örgün din eğitiminde yer alan derslerin öğretim programları geliştirilirken yapılandırmacı öğrenme modelini destekleyen çoklu zeka ve kuantum öğrenme dediğimiz öğrenciyi merkeze alan yeni yaklaşımlardan yararlanılmaktadır.[4] Geçmişte öğretmenin merkezde olduğu ve bilginin doğrudan aktarımının esas alındığı bir eğitim sistemi hakimken, yapılandırmacı yaklaşımla öğrencilerin aktif katılımıyla anlamlı öğrenmelerin gerçekleşebileceği yeni bir sistem uygulanmaya başlanmıştır. Bu yeni sistemde öğrenci, öğretmenin rehberliği ve yol göstermesi sayesinde yaparak ve yaşayarak öğrenir.[5] Amaç, güçlü ezber kabiliyetine sahip fakat analiz-sentez yönü gelişmemiş kimseler yerine; üst düzey problemlere çözüm üretebilen, öğrenmeyi öğrenmiş bireyler yetiştirmektir.[6] Bunun için öğrencilerin konuya hazırbulunuşluk düzeyinin bilinmesi; bilişsel, duyuşsal ve devinişsel gelişimlerinin iyi analiz edilmesi gerekmektedir.[7] Öğretmenler ise yeni sistemde ortamı düzenleyen, öğrenciyi yönlendiren, anlamayı kolaylaştıran, işleyişi planlayan ve bireyin kişisel farklılıklarını dikkate alarak davranış geliştirebilen çok vasıflı bir rehber konumundadır.[8] Tabi süreci en güzel biçimde idare etmesi için öğretmenlerin içeriğe en uygun yöntemi seçebilmesi, düzenleyebilmesi ve uygulayabilmesi gerektiği de hatırda tutulmalıdır.^[9] Zira pedagojik alan bilgisi sadece öğretilmek istenen içeriğe hâkim olunması değil; aynı zamanda bu içeriğin muhataba, en etkili ve en kısa biçimde, hangi metotlarla aktarılabileceğinin yollarını da bilmektir.^[10]

Din eğitimi, öğretim sürecinin titizlik içinde hazırlanması, yönetilmesi ve öğrencinin aktif olarak sürece dahil edilmesi gereken alanların başında gelmektedir. Çünkü dinin bilgi boyutu kadar, kişinin ruhunu besleyen manevi yönü, bir de uygulama boyutu vardır.[11]  Bilinçli, doğru ve tutarlı bir din eğitiminin verilmesi, toplumdaki refah seviyesini yükseltirken, çatışmaları bertaraf edip algısal bozuklukları en aza indirebilir. Böylece birbirine pozitif bir şekilde yaklaşabilen bireyler kenetlenerek toplumlarını/medeniyetlerini emin adımlarla geleceğe taşıyabilirler. Bunun alt yapısı ise dinî, millî, ahlâkî, sosyal ve kültürel değerlerimizi yeni nesillerin içselleştirmesine yardımcı olmaktan ve onları bir yaşam tarzı haline getirmelerine rehberlik etmekten geçer. Varılmak istenen hedefe ulaşmanın en etkili yolu ise vereceği bilgileri yaşamına oturtmuş, kişiliği düzgün, başarılı eğitimcilerin doğru metotlarla öğrencilerin hayatlarına dokunmaları sayesinde gerçekleşebilir.^[12]

Eğitim bilimciler, bu gerçeklerden hareketle, günümüze kadar birçok öğretim yöntemi belirlemiştir. Anlatım,  örnek olay, problem çözme, gösterip yaptırma, tartışma ve gezi-gözlem söz konusu yöntemlerden bazılarıdır.^[13]  Bu yöntemlere bakıldığında her birinin avantajlı ve dezavantajlı/sınırlı yönlerinin olduğu görülmektedir. Aynı zamanda birinin diğerinden üstün ya da önemsiz olduğunu ifade etmek de mümkün değildir. Aksine her yöntem bir diğeriyle bağıntılıdır; hatta bağıntılı olmak da zorundadır. Zira ayrı ayrı ele aldığımızda tek başına her yönüyle mükemmel olduğunu kabul edeceğimiz bir yöntem henüz tesis edilememiştir. Peki o halde din eğitimcileri, ders esnasında, en etkili/en uygun yöntemin hangisi olduğunu nasıl belirlemelidir? Bu soruya net bir şekilde cevap vermek zordur;[14] ancak yöntem seçimi ve kullanımı konusunda meselenin açığa kavuşturulması gereken asıl yönlerinden biri de burasıdır. Çünkü “hiçbir ders için hiçbir yöntem sihirli bir değnek değildir. Şu derste şu, bu derste bu yöntem kullanılmalıdır, denilemez. Öğretmenler kendi kişisel çabaları ve duyarlılığıyla sınıfına en uygun gelen yöntemleri seçecek ve yine sınıfından aldığı sinyallerle değişikliklere gidecektir. Önemli olan husus, öğretmenin konunun en iyi öğretimini sağlayacak yöntem zenginliğine gitmesidir.”[15] Tabi bu süreçte; öğrencilere aktarılan bilgilerin onların zihninde, duygu ve düşünceleri ile davranışlarında, kalıcı bir şekilde; bilgi, tutum ve beceriye dönüşebilmesi için öğretmenlerin derslerde farklı yöntemleri kullanabilecek mesleki meziyetlere sahip olup/olmadıklarına dikkat edilmesi gerekir.[16] Unutulmamalıdır ki “öğretmeni öğretmen yapan yöntem değil, yöntemi yöntem yapan öğretmendir.”[17]

Son yıllarda bilim ve teknoloji alanında yaşanan gelişmelere bağlı olarak, eğitim-öğretim anlayışında meydana gelen bu yeni paradigma değişimlerine rağmen;[18] yapılan araştırmalar, ülkemiz okullarında gerçekleştirilen öğretim etkinliklerinde en çok tercih edilen yöntemin hala “düzanlatım” yani “takrir” metodu olduğunu göstermektedir.[19] Oysa bu yöntem daha çok bilgi düzeyinde bir öğrenim gerçekleşmesine katkı sağladığı için sınırlıdır ve tek başına yeterli de değildir. Din eğitiminde de öğretmenler; ders konularının soyut olması,[20] aşırı sınıf mevcudu, eldeki imkanların kısıtlılığı ve zamanı idareli kullanabilme^[21] gibi faktörler nedeniyle sıklıkla anlatım yöntemini tercih ettiklerini ifade etmektedirler.[22] Ancak birçok dersin aksine DKAB dersinde zamanı doldurma sıkıntısı yoktur. Öğretmen tüm bilgileri verilen sürede fazlasıyla öğrencilere aktarabilir. Buradaki asıl sorun kolayı seçip; tekdüze, kuru, yavan ve duygudan yoksun bir bilgi aktarımının kalıcı bir öğrenme için yeterli olmayacağının farkına varılamamasından kaynaklanmaktadır.^[23] Bu yüzden bir ders süresi boyunca sadece anlatım metodu kullanmak yerine; programın hedefleri, içeriğin yapısı, öğrenci ve öğretmen ile ortamın özellikleri, süre ve maliyet ile öğrenci sayısı[24]  gibi faktörleri de dikkate alarak sınıf içi etkileşime katkı sağlayacak en uygun yöntemin seçilmesine dikkat edilmelidir. Bir başka ifadeyle “çağın gerektirdiği donanımlara uygun hedefler belirlenmiş olsa bile bu hedefleri tamamen geleneksel yöntemlerle gerçekleştirmek mümkün değildir. Öğrenme süreçlerinde, öğrencilerin düşünmelerini, araştırmalarını, sorun çözmelerini ve edindikleri bilgi ve beceriyi yeniden yapılandırıp yaşama geçirmelerini destekleyen” öğrenci merkezli modern yöntemlerin işe koşulması gerekmektedir. [25] Bu bağlamda din eğitiminde bilgilerin doğru bir biçimde elde edilmesi ve uygulama örneklerinin net bir şekilde anlaşılabilmesi için söz konusu modern yöntemlerden biri de gezi-gözlem metodudur.

1. Gezi-Gözlem Yöntemi

Gezi-gözlem; okul dışındaki farklı bir mekanın ziyaret edilmesi, yerinde görerek, tanıyarak ve inceleyerek öğrenilmesi, gidilen mekan ile işlenen konuya ait yalnızca bilgilerle değil; aynı zamanda kişiye tattırdığı duygularla kalıcı eğitimin sağlanması için kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntem; basit bir ziyaretten çok ötede amacı belirlenmiş, plan ve program noktasında üzerinde emek verilip hazırlık yapılmış; çeşitli olayların, nesne ve varlıkların gerçek ortamlardaki durumlarının karşılıkları üzerine yapılan eğitsel bir çalışmadır.[26] Tabi burada kastedilen eğlenme amacıyla gidilen gezilerden çok daha farklı ve kapsamlı, öğrenme amacıyla gerçekleştirilen maksatlı bir gezidir. Öyle ki insan daha evvel defalarca kez gezdiği bir mekana, bu amaçla, tekrar gittiğinde aslında ne kadar çok şeyi bilmediğinin farkına varır.[27] Gezi-gözlem metodu, bu özelliği nedeniyle,  sınıf ortamında yapılan öğretim etkinliklerine yönelik dile getirilen -gerçek öğrenmeye yer vermeme ve kapalı kapılar arkasında icra edilme- gibi eleştirileri dış dünyada öğrenmeye olanak sağlaması ile karşılayabilen bir yöntemdir.[28]

Bazı kaynaklar bu yöntemi gezi ve gözlem tekniği olarak iki ayrı başlıkta ele alıp değerlendirmektedir. Aslına bakılırsa ayrı başlık altında söylenmesinin nedeni iki tekniğin de ders dışı öğrenme-öğretme çalışmaları içeriyor olmasından kaynaklanmaktadır. Gezi, okul içi eğitim faaliyetlerini tamamlayan planlı bir ziyaretken; gözlemse bir olguyu, bir gerçeği iyi bir şekilde anlayabilmek için onu doğal ortamında seyretme ve inceleme işlemidir.[29] Tabi buradaki seyretmekten kasıt katiyen bilinçsiz bir şekilde etrafa boş boş bakınmak değildir. Aksine, bir bakıma, tabiatı ve onun içindeki varlıkları yakından tanıyıp okumaya ve anlamlandırmaya çalışmaktır.[30] Bu anlamlandırma sürecinde dikkat edilmesi gereken en önemli nokta ise gezi gözlemin neden, niçin ve nasıl yapılacağının ve hangi hususlara riayet edilmesi gerektiğinin tespit edilmesidir; yani belirli bir amaca ve plana yönelik olmasıdır.[31]

Gözlem gezisi; konu içeriğine, gidilecek olan mekanın özelliklerine ve eldeki imkanların durumuna göre[32], amaç ve konu uyumluluğuna bağlı olarak, ya büyük/küçük gruplar şeklinde; “meclisler, ibadethaneler, mahkemeler, kütüphaneler, fabrikalar, çarşılar, müzeler, sanat galerileri, anıtlar, tarihi kalıntılar, mağaralar, hayvanat bahçeleri, köyler, tarihi yapılar, göl, deniz, akarsu, barajlar, botanik bahçeleri, dağlar, ormanlık alanlar, hava alanları, limanlar, istasyonlar, tarım arazileri, deprem bölgesi, sel bölgesi”[33] gibi yerlere düzenlenebilir. Ya da konuyla bağlantılı doğal ortama, tarihî veya dinî mekanlara yapılan gezilerle ilintili olan malzemelerin; nesne, tablo, film, fotoğraf, eşya vb. sınıfa getirilip gözlemlenmesi şeklinde ferdî olarak da gerçekleştirilebilir.^[34] Hedef, öğrencilerin gözlem sonucunda aldıkları bilgileri kalıcı hale getirmeleri, analiz ve sentez süzgecinden geçirerek değerlendirme kabiliyeti kazanıp yapılandırmacı bir bakış açısına sahip olmalarıdır.[35]  Tabi bu süreçte çekilen emeğin boşa gitmemesi için öğretmenin ön hazırlığını yeterli seviyede yapması ve öğrencilerine sağladığı rehberliğin de kaliteli olması gerekir. Ayrıca gezi sonunda öğrencilerin duygu ve düşüncelerini anlatan bir kompozisyon yazmaları ya da yaptıkları gezinin bir resmini çizmeleri gibi farklı etkinliklerle öğrenilenlerin pekiştirilmesi ve kazanımların sürekli olmasına gayret edilmelidir.[36] Bu sayede bilgiyi doğrudan varlıkların kendisinden alan öğrenciler bilimsel bir araştırma yapmanın ilk temel becerisini de edinmiş olurlar.[37] Zira bilimsel çalışmaların esası başarılı bir gözlem üzerine bina edilir. Nitekim Mevlana şüpheleri giderip tatmine ulaştırmasından dolayı bu metodu, insana en çok zevk veren metot olarak betimlemiştir.[38] 

Gezi-gözlem yöntemi, ilgili makamlardan izin alınmasının gerekliliği, maddi anlamda külfetli olması, ders saatine göre fazla zaman alması, okul dışında öğrencilerin sorumluluğu ve disipline edilmesinin zorluğu gibi sebeplerle fazla tercih edilmeyen bir yöntemdir. Yine de öğrencilere okulda edindikleri bilgilerin gerçek yaşamda bir karşılığının olduğunu göstermek, çevresini gözlemleyerek bilgi edinme becerisini kazandırmak ve farklı duyu organlarını en verimli şekilde kullanarak etkili bir öğrenmenin gerçekleşmesini sağlamak gibi nedenlerden dolayı bu yöntemden vazgeçilmemeli kısa mesafeli geziler de olsa mutlaka düzenlenmelidir.[39] Çünkü gözlem, duygulara ve anıya dahil edilen haz seviyesi yüksek bir eğitim türüdür. Olay ve olgu arasındaki bağlantıları kurabilmek için dikkatli bir şekilde odaklanan öğrenciler bu sayede zihnî gelişimlerini arttırıp teorik olarak aldıkları eğitimi pratiğe dönüştürebilirler. Bu da edinilen bilgilerin havada kalmasını engelleyip onların hayatlarının bir parçası haline gelmesini sağlar.[40] Zira öğrenmede sadece teorik bilgilerin verilmesi istendik yönde bir eğitimin sağlanması ve sürekliliği için yetmez. Bunun yanı sıra öğrencilerin konuyla ilgili kavramları, olay ve olguları doğal ortamlarında yakinen tanıyıp yaşayarak öğrenmesi için üzerinde çok yönlü bir çalışma yapmaları da gerekmektedir.[41]

2. Gezi-Gözlem Yönteminin Üstünlükleri, Sınırlılıkları ve Uygulamada Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Gezi-gözlem yönteminin kullanılmasında bir takım üstün yönler ve sınırlılıklar vardır. Ayrıca yöntemin uygulanmasından kaynaklanabilecek sıkıntıların önlenmesi için bazı hususlara da dikkat edilmesi gerekir. Bunlar aşağıda maddeler halinde verilmiştir.

2.1.Gezi-Gözlem Yönteminin Üstün Yönleri:

Gezi-gözlem yönteminin öğrenme-öğretme etkinlikleri esnasında, klasik metotlar yerine, tercih edilmesine sebep olan bazı üstün yönleri vardır. Çünkü görerek, yaşayarak ve hissederek öğrenme insanın duygu ve düşünce dünyasında kalıcı izler bırakmaktadır. Bu tarz çok yönlü öğrenmeleri sağlaması açısından gezi-gözlem yöntemi oldukça avantajlıdır. Titizlikle planlanması ve uygulanması halinde öğrencilere ciddi kazanımlar sağlayabilir.[42] Bunlar:

• Zengin, anlamlı ve kalıcı öğrenme sağlanır.
• Bilgi ve tecrübe doğrudan olaylar ve olgulardan elde edilir.
• Dış dünyayı tanıma ve okul-çevre ilişkisini kurabilme imkanı verir.
• Birçok duyuya hitap edilerek bilişsel, duyuşsal ve psikomotor öğrenmeler bir

arada gerçekleştirilir.

• Teorik öğrenmeyi gerçek hayatla ilişkilendirir.
• Öğrencilerin işlenecek konuya yönelik ilgisini arttırır.
• Öğrencileri grup çalışması ve sosyalleşme yönlerinden geliştirir.
• Müfredat programında yer alan birçok konuda öğretmenler bu yöntemi

                   uygulayabilir. Kullanım sahası oldukça geniştir.[43] 

2.2.Gezi-Gözlem Yönteminin Sınırlılıkları:

Hiçbir yöntem hakkında her açıdan mükemmeldir denilemez. Çünkü her yöntemin kendi içinde artı ve eksileri vardır. Gezi-gözlem yönteminin de sıklıkla kullanılmasını engelleyen ya da tercih edilmemesine neden olan bir takım sınırlılıkları bulunmaktadır. Bunlar:

• Sınıf ortamına göre çok daha fazla zaman alan bir yöntemdir.
• Planlamanın doğru yapılmaması durumunda zaman ve para kaybına neden  

          olabilir.

• Kaza ya da disiplin problemi gibi istenmeyen sonuçlar doğurabilir.
• İzlenmesi gereken prosedür ve yasal sorumluluklar oldukça fazladır.
• Pahalı bir yöntemdir.
• Öğretmen için oldukça yorucudur.
• Amacına uygun yapılamaması ya da sınırlılıkları uygulamada devamlılığı    

          engelleyebilir.[44]

2.3.Gezi-Gözlem Yöntemini Uygulamada Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar:

Dersin işlenmesinde seçilen yöntemin amaca hizmet etmesi ve yönteme bağlı oluşabilecek problemlerin bertaraf edilmesi için bazı hususlara dikkat edilmesi gerekir. Gezi-gözlem yöntemi için bu hususlar aşağıdaki gibidir:

• Öğretmenler yasal sorumluluklarından haberdar olmalıdır.
• Teoride verilen bilgiyle düzenlenecek gezinin konusu aynı olmalı ve

          eğitsel bir değer taşımalıdır.

• Velilerden izin belgesi alınmalıdır.
• Okul yönetiminin bilgisi ve izni dahilinde yapılmalıdır.
• Gidilecek yerin ve gözlemlenecek mekanın bilgisine hakim olan bir rehber  

          temin edilmeli, yola ve yolculuğa dahil edilecek hizmetler titizlikle  

          planlanmalıdır.

• Gezi öncesinde öğrencilere bilgi vererek ön hazırlık sağlanmalıdır.
• Hareket standardı konulmalı ve güvenlik sağlanmalıdır.
• Öğrenciler arasında oluşabilecek problemlere zamanında müdahale

          edilerek olayın büyümesi engellenmelidir.

• Gezi yapılması planlanan kurum personeliyle nezakete dayalı pozitif bir

          ilişki kurulmalı, daha sonra kendilerine mutlaka bir teşekkür mesajı

          gönderilmelidir.

• Sınıfa dönüldüğünde öğrencilerle gezi-gözlemin bir değerlendirmesi

          yapılmalı ve bir dahaki gezide bu verilerden yararlanılmalıdır.[45] 

3. Din Öğretiminde Gezi-Gözlem Yönteminin Kullanılması

Kavramlar bireylerin düşünce dünyası hakkında fikir verir. Fikirler ise daha çok bir takım kavramlarla ifade edilir. Ancak insanların olay ve olgulara karşı farklı bakış açıları, fikir ayrılıkları ve çeşitli anlaşmazlıkları bazı anlam kargaşalarının yaşanmasına neden olmaktadır. Toplumumuzda sıkça kullanılan pek çok kavram, bu sebeple, bireyler nezdinde farklı algılanmakta ve herkesi kapsayan net bir tanıma sahip olamamaktadır. Din kavramı da bunlardan biridir. Ne olduğundan daha çok insan hayatına nasıl etki ettiği hakkında konuşularak ortak bir paydaya varmak mümkün olabilir. Zira dinin kendine has özelliklerinin insan ve toplum üzerindeki yansıması idrak edilenin yaşanmasıdır.[46] “Din insanın tüm yaşam biçimi içinde kendi varlığının değerliliğini tüm varlıkların değerliliği üzerine inşa etmeyi ister.”[47] Kur’an; ahlaklı bir toplum oluşturmak kadar, insanî melekeleri gelişmiş bireyler yetiştirmeyi de hedefler.[48] Bu bağlamda diyebiliriz ki, din; teoriden ziyade, doğumundan ölümüne kadar insan hayatının bütününü inşa eden inanç, ibadet ve ahlaka dair uygulamalar bütünüdür. Bu itibarla dinin yalnızca kağıt üzerinde ve ezberlenerek öğrenilmesi algıda sığlıktan öteye gitmez. İçselleştirilmiş bir pratiğin doğru bir bilgi ve buna uygun bir yöntemle hayata hakim olmasıysa algı bozukluklarının ve ön yargıların önüne geçmenin tek çıkar yoludur.[49]

Geçmişten günümüze her alanda kendisini gösteren değişim, insanı kontrol noktasında da gerçekleşmiştir. Aklı ve yeteneği yönetime elverişli kişiler kitleleri peşinden sürüklerken, günümüzde bu metodun art niyetli kimseler tarafından suistimal edilmesi, başka bir açıdan bakarsak insanın dıştan kontrol edilmesi gereken bir varlık haline gelmesi, birey bilincini ve otokontrolü ön plana çıkarmaktadır. Bu sayede toplumsal değer yargılarını edinen ve sınırlarını bilen insandan içinde yaşadığı çevreye uyum sağlaması beklenirken, aynı zamanda kendi kriterlerini belirlemesi ve kendi kararlarının da yöneticisi olması istenir.[50] Bir başka ifadeyle; insanın çevreye uyum sağlama sürecinde karşı karşıya kaldığı problemlerin üstesinden gelebilmesi ve özgür bir şekilde kendi kimliğini inşa edebilmesi için “düşünebilen, eleştiri cesaretine sahip, tercihlerinin dayanaklarını bilen, kendini ve hayatı anlamaya çabalayan” bir bilince ve bakış açısına sahip olması beklenir.[51] Tabi böyle bir anlayışa sahip olmak için, öğrenme-öğretme süreçlerinde, bireylerin donanımına katkı sağlayacak çok yönlü metotların kullanılması gerekir.[52] Söz konusu metotlardan biri de gezi-gözlemdir. Buraya kadar vurgulanan hususlar da göz önünde bulundurulduğunda okul dışı öğrenme metotlarından biri olan gezi-gözlem yönteminin din eğitimi için seçenek değil, daha çok bir gereklilik olduğu anlaşılabilir. Çünkü yetişen nesillerin düşünmeden, anlamadan yaşamaları zamanla tüm kavramları ve algılamaları kısırlaştıracaktır.[53] Hedef; gözlem yeteneği gelişmiş, sorgulayan, farklı bakış açılarını görebilen, kritik ve analitik muhakeme kabiliyeti kazanmış, kriz yönetimi yüksek, sağlıklı sosyalleşebilen bireyler yetiştirmektir.[54] Bu yüzden gezi-gözlem yönteminin insanda bu melekeleri güçlendiren yönünden din eğitiminde de mümkün mertebe faydalanmak gerekir. Bu metot aynı zamanda bireylerin bu edinimlerini hayatlarıyla bütünleştirerek, hem düşünüş hem de davranış noktasında doğru ve anlamlı bir öğrenme gerçekleştirilmesine de katkı sağlamaktadır.[55]

İnsan zihninin bilgi yığınlarıyla doldurulduğu bir dolap olmaktan çıkarılıp akledebilen, karşılaştırmalar yapıp seçimler sunabilen, araştırma-inceleme-keşfetme gibi yönleri geliştirilmiş bir mekanizma haline gelmesini hedefleyen din eğitimi; inancın akılla bütünleşmesini sağlamaya çalışır.^[56] Zira kalıplara sokulmuş olan bireylerde tektipleşme kaçınılmaz olacaktır. Bu şartlarda özgür ve özgün kararlar verebilme, insani melekeleri gelişmiş, kendine has ve bağımsız bireyler yetiştirme imkansızlaşacak; buna karşın sorgulamayan ancak sadece gösterilen yöne koşulsuzca giden kitleler yetişecektir. Böylece insan kendi hayatında hep pasif kalacak, kararlarını ise hep başkaları verecektir. Zihninin analiz, sentez, değerlendirme ve sonuca ulaşma gibi pek çok melekesi körelirken, taklit yönü güçlenecektir. En nihayetinde ise bu durum bireyi etken-indirilmiş dine kabullenerek inanan bir insan olmaktan çıkararak; edilgen-atalarının dinine körü körüne inanıp bağlanan bir insan durumuna getirecektir.[57]

İşte bu nedenle din eğitiminde gezi-gözlem metodunun kullanılmasındaki temel amaç; olgu ve olaylara dinin bakış açısıyla bakmak, bunlar karşısında şekillenecek olan tutum ve davranışları ahlaki açıdan değerlendirmektir. Bir doğa gezisinde; konular, coğrafi açıdan farklı kriterlere tabi tutulup yer şekilleri ve bitki örtüsü gibi bazı özellikler dikkate alınarak incelenirken; aynı yere DKAB dersi çerçevesinde düzenlenen bir gezide ise içerikler, Allah'ın yaratma kudreti, evrenin işleyişindeki kusursuzluk, çevrenin insana emanet edilmesi ve insanın onu korumaya yükümlü olması gibi etkenler göz önüne alınarak değerlendirilmektedir.[58] Nitekim Kur’an-ı Kerim’de, bu durum, doğaya, insana, olaylara hatta tüm yaratılmışlara ibret gözüyle bakarak onlardan hikmetler çıkarmaya çalışmak[59] şeklinde vurgulanmaktadır. Böyle bir düşüncenin tam tersi istikamette bir tutum ve davranış içerisinde olan kişiler ise yine Kur’an’-ı Kerim’de duyularını ve insanî meziyetlerini kaybetmiş; bakan ama göremeyen, duyan ama gerçek anlamda idrak edemeyen kimseler[60] olarak nitelendirilmektedir.[61]

Din eğitiminde gezi-gözlem yöntemi denince ilk akla gelen mekanlardan biri camilerdir. Müslümanları hiçbir sınıflandırmaya tabi tutmadan tüm farklılıklardan sıyırarak namazda birleştiren camiler, İslam birliğinin ortaya konduğu ibadet mekanlarıdır.[62]  Camiler, mabed olmalarının yanı sıra 4-6 yaş eğitimleriyle, Kur’an kurslarıyla, cemaate sunulan hutbe ve vaazlarıyla, toplumun her kesiminden her yaşta bireyine dinî bilgilendirme hizmeti sunan yaygın din eğitimi merkezleridir.[63]  Fonksiyonları arasında Müslümanları dinî ve ahlakî açıdan geliştirmek, bireyi toplumla kaynaştırmak ve bu sayede kişinin sosyalleşmesini sağlamak da vardır. Avludan içeriye girildiği anda zengin-fakir, genç-yaşlı, kadın-erkek, yönetici-işçi şucu-bucu vb. tüm farklılıklar yok olarak geriye sadece Allah’a kul olabilmenin gayreti kalır.[64]  Sessizliğe ya da Kur’an’ın sesine çekildiğimiz camiler, insanı kendi atmosferinde tefekküre daldırırken, fazla bir çaba harcamaya gerek olmadan kişiyi biçimlendirir, çepeçevre sarar ve dönüştürür.[65]  Bireyi İslamlaştırıp Müslüman toplumunun bir parçası haline gelmesini sağlarken aynı zamanda İslam kültür ve medeniyetinin yayılmasının da en önemli faktörü olma görevini üstlenir.[66] Hz. Peygamber döneminden günümüze kadar gelen tarihsel süreçte ibadet mekanı vasfının yanı sıra ordu karargahı, yargı dairesi, toplantı yeri ve eğitim merkezi gibi pek çok amaçla kullanıldığı için, inananların toplanması söz konusu edildiğinde ilk akla gelen yer olma özelliğini hala muhafaza etmektedir.[67]                                                                     

Müslümanlar için son derece önemli olan camiler; tarihî, sanatsal, toplumsal ve daha pek çok açıdan inceleme konusu yapılabilir. İnşasında kullanılan malzemelerden konumlandırılmasına, içerisindeki dinî objelerden çalışan din görevlilerinin vasıflarına kadar her şey gezi-gözlem yöntemi açısından ele alınabilir. Mesela kiliseyken İstanbul’un fethiyle camiye çevrilip içerisinde şehrin ilk Cuma namazı kılınan,[68] takip eden süreçte de müze haline getirilen Ayasofya, din eğitiminin ihtiva ettiği pek çok konu hakkında ziyaret mekanı olmaya uygundur. Zira altıncı yüzyıldan günümüze kadar ulaşması ve farklı medeniyetlerin bayrağı altında geçirdiği tarihi süreç nedeniyle iki büyük dinin sanat, estetik ve mimari anlayışlarını tek başına bünyesinde barındırmaktadır.[69] Bu yönleriyle Ayasofya, hem milli hem de manevi duygularımızı güçlendirerek, kimliğimize ciddi katkılar sağlayabilir. Buradan hareketle, dinî aidiyetimizin benliğimizle özdeşleşmesinin ardından, kilise ve havralara, geçmiş medeniyetlerden kalma tarihi tapınaklara yapılabilecek ziyaretler, din konusuna geniş bir perspektiften bakmaya ve konuyu derinlemesine algılamaya yardımcı olabilir. Böylece her toplum ve ırktan olanca farklılığına ve çeşitliğine rağmen bütün insanların fıtratında bulunan inanma duygusuna vurgu yapılabilir; daha sonra ise bir üst basamağa geçilerek ilahi ve beşerî inançlar konu edilebilir.[70]

Çanakkale şehitliğine yapılacak bir gezi de, aynı şekilde, millî ve manevî değerlerimizin öğrencilerin gönlüne nakşedilmesine yardım edebilir.[71] Çünkü Çanakkale savaşı, istikbaline kast edilmiş bir milletin dönüm noktasıdır. Türk coğrafyasındaki yiğitlerin, devletlerinin bekası, dinlerinin ve namuslarının muhafazası uğrunda, yaşamak ve yaşatmak için öldükleri yerdir.[72] Bu amaçla Çanakkale şehitliğine düzenlenecek bir eğitim gezisi; öğrencilerin üzerinde hayat sürdükleri toprakların kazanılması ve korunması uğrunda yapılan fedakarlıkları anlamaları; ne kadar köklü ve güçlü bir milletin ferdi olduklarını idrak edip dinlerinin bu gücü besleyen en kuvvetli unsurlardan biri olduğunun farkına varmaları adına kayda değer bir öneme sahiptir. Bu nedenle Çanakkale şehitliğine yapılan bir ziyaretin, öğrencilere sağlayacağı tecrübeler ile hissettirdiği duygular, sınıfta verilemeyecek derecede kuvvetli ve kalıcı olacaktır.

Gezi-gözlem yapılması uygun olan mekanlarla ilgili örnekleri çoğaltmak mümkündür. Ancak burada aslolan öğrencilere kazandırılmak istenen davranışlarla gezi-gözlem yapılacak mekanın birbiriyle uyumlu olmasına özen gösterilmesi gerektiğidir. Ayrıca gezi-gözlemle ilgili literatürde belirtilen zorlukların yaşanmaması için, mümkünse; en yakın, en az maliyetle, sınırlı sayıdaki öğrenciyle, en doğru ve en uygun mekanın seçilmesine gayret edilmelidir.

4.   Gezi-Gözlem Yöntemi Uygulama Örneği

Araştırmanın buraya kadar olan bölümünde vurgulanan hususları pratize etmeye yönelik örnek bir gezi-gözlem uygulaması gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden biri olan durum çalışması yöntemi tercih edilmiştir. Durum çalışması; “araştırmacının zaman içerisinde sınırlandırılmış bir veya birkaç durumu çoklu kaynakları içeren veri toplama araçları (gözlemler, görüşmeler, görsel-işitseller, dokümanlar, raporlar) ile derinlemesine incelediği, durumların ve duruma bağlı temaların tanımlandığı nitel bir araştırma yaklaşımıdır.”[73] Araştırmanın çalışma grubunu ise 2018-2019 eğitim-öğretim yılı güz döneminde Antalya ili Muratpaşa ilçesi Namık Kemal Ortaokulunda 7. Sınıfta okuyan 10 erkek ve 14 kız olmak üzere toplamda 24 öğrenci oluşturmaktadır. Araştırmanın verileri Fethi Bayçın Huzureviyle ilgili dokümanlardan, gezi boyunca yapılan gözlemlerden ve öğrencilerin gezi sonrasında doldurmaları için hazırlanan gözlem formlarından elde edilmiştir. Elde edilen veriler kendi içerisinde sınıflandırılıp değerlendirildikten sonra hangisinin planlama ve hazırlık, hangisinin uygulama ve değerlendirme aşamasında kullanılması gerektiği kararlaştırılmıştır. Bu bağlamda gezi-gözlem metoduna ait literatürde belirtilen zorlukların yaşanmaması için söz konusu faaliyetin uygulamaya konulmasına karar verilmesinden bitimine kadar tüm aşamaları titizlik içerisinde tasarlanmıştır.

4.1.Bulgular

     Fethi Bayçın Huzurevine gerçekleştirilen gezi-gözlem faaliyeti; planlama ve hazırlık, uygulama ve değerlendirme olmak üzere üç başlık altında ele alınmıştır. Faaliyet sürecinde her bir başlığa ait tespit edilen bulgular aşağıdaki şekildedir.

4.1.1. Planlama ve Hazırlık

Ders: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi                        

Ünite: Ahlaki Davranışlar (7. Sınıf, 3. Ünite)

Konu:  Yardımseverlik

Gezi Tarihi: 21 Aralık 2018

Gezi Süresi: 09:00-12:00 arası

Araç ve Gereçler: Gözlem formu, fotoğraf makinesi

Yöntem ve Teknikler: Anlatım, soru-cevap, tartışma, gezi-gözlem

Öğrenci Kazanımları: 1- Yardımseverliğin ne olduğunu örneklerle açıklar. 2-  Yardımseverliğin bireyin ve toplumun ahlaki gelişimine olan katkısını değerlendirir. 3- Yardımsever olmanın önemini hisseder. 4- Bireysel ve toplumsal hayatında yardımsever olmaya özen gösterir.[74]

Resmi İzinler: Sırasıyla Antalya İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Namık Kemal Ortaokulu Müdürlüğü ve Fethi Bayçın Huzurevi Müdürlüğü’nden gerekli yasal izinler alınmıştır. Ayrıca geziye katılacak olan 7. sınıf öğrenci velilerine izin formu imzalatılmıştır.

Öğretmenlerin Belirlenmesi: Öğrencilerle iletişimlerinin iyi olması ve daha önce gezi-gözlem tecrübesi bulunması nedeniyle DKAB öğretmenleri G. Korkmaz ve H. Aydın’ın görevlendirilmesi konusunda okul idaresinden gerekli izinler alınmıştır. Gezi planı öğretmenlere bildirilerek görev paylaşımı yapılmış ve disiplin sağlanması konusunda hassas davranmaları gerektiği vurgulanmıştır.

Öğrencilerin Seçilmesi: Okul müdürü ve DKAB öğretmenleriyle yapılan istişareler neticesinde, öğrencilerin talepleri de dikkate alınarak, 7. sınıfta okuyan 10 erkek ile 14 kız olmak üzere toplamda 24 öğrenci ismi belirlenmiştir. Daha sonra öğrencilerin aile izin belgeleri tamamlanarak okul idaresine iletilmiştir. Gezi zamanı ve mekanı hakkında öğrenciler bilgilendirilmiş ve kendilerine dikkat etmeleri gereken kurallar hatırlatılmıştır. Akabinde öğrenciler, uygulamanın hedeflerinden ve sonucunda elde etmeleri beklenen kazanımlardan haberdar edilmişlerdir.  Ayrıca öğrencilerin doldurması için gözlem formu hazırlanmıştır.

Uygulama Mekanı: Okula yakınlığı, ulaşım kolaylığı, tam kapasiteyle çalışması ve görüşme ortamının müsait olması gibi nedenlerden dolayı, konuya en uygun gezi mekanının Fethi Bayçın Huzurevi olduğuna karar verilmiştir. Akabinde huzurevinin görevlileriyle görüşülerek yardımlaşma talep edilmiş ve mekan birlikte dolaşılarak gezi esnasında dikkat edilmesi gereken hususlar hakkında bilgi alınmıştır.

Ulaşım: Huzurevine ulaşım için 07 C 1344 ve 07 C 0158 plakalı okul servisleri ayarlanmıştır. Şoförler F. Bilgiç ve İ. Altun’a, öğrenci sayısı, gezi tarihi, saati ve süresi bildirilmiş;  gidiş-dönüş yol güzergahı beraberce kararlaştırılmıştır.

Yeme-İçme ve Barınma: Kısa süreli bir gezi düzenlendiği için yeme-içme ve barınma ihtiyacı hasıl olmamıştır.

4.1.2. Uygulama

21 Aralık 2018 Cuma günü saat 09:00’da Namık Kemal Ortaokulu bahçesinde şahsım, okul müdürü, DKAB öğretmenleri ve uygulama öğrencileri ile bir araya gelindi. Servislere binmeden önce öğrencilere tekrar gezinin amacı ve gezi esnasında uymaları gereken kuralları hatırlatıldı. Akabinde servislere binildi ve daha önce belirlenen yol güzergahından gidilerek Fethi Bayçın huzurevine ulaşıldı. Huzurevine varıldığında bizi kurum görevlileri karşıladı. Selamlaşmanın ve fotoğraf çekimlerinin ardından içeri girildi.  Öğrenciler orada ilk olarak banklarda ve sandalyelerde oturan, yer yer bocce^[75] oynayan yaşlıları gördüler ve onlarla kucaklaşarak ellerini öptüler. Sonra hem okul idaresi tarafından temin edilen karanfilleri hem de kendilerinin gönüllü olarak getirdikleri hediyeleri huzurevi sakinlerine taktim ettiler. Akabinde huzurevi görevlileri, çocuklara eşlik ederek onları giriş katında bulunan idare odalarına, toplu yemekhaneye ve ortak televizyon izleme odasına götürdüler. Buralarda bulunan yaşlıların da gönlünü alan çocuklar kurum içi hizmetin kapsamı, görevliler ve bina hakkında bilgi aldılar. Öğrenciler 60 yaş üstü insanlar için inşa edilmiş, içerisinde 72 kişinin barındığı binada yemeklerin nerden geldiğinden, hemşirelerin her zaman orada olup olmamasına kadar merak ettikleri birçok konuda soru sordular. Kuruma kabul önceliğinin imkan sahibi olmayan yaşlılara verildiğini, bu şahıslara devlet tarafından maaş bağlandığını ama ücretli kalanlarla aynı hizmeti aldıklarını öğrendiler. Birinci katın yatağa bağımlı ya da daha fazla bakıma muhtaç yaşlılara ayrıldığı; ikinci katın bayanlara, üçüncü ve dördüncü katların ise erkeklere ait olduğu konusunda bilgi sahibi oldular. Çocuklar yapılan bilgilendirmelerin ardından toplantı odasında ve bahçede bulunan yaşlılarla bir araya gelerek onlarla sohbet ettiler. Bu esnada bazı çocuklar çoğunun ilk kez duyduğu bocce oyunu hakkında bilgi alabilmek için yaşlıların etrafında kümelendiler. Bazı öğrenciler yaşlılara çay servis ederken, kimisi de cep telefonu ve sesli kitap ayarları gibi konularda onlara yardım ettiler. Hareket etmekte ve hediye paketlerini açmakta zorlanan yaşlılara destek olan öğrencilerin yanı sıra tekerlekli sandalyedeki bir yaşlıyı gezdiren çocuklar sayesinde de huzur evi sakinleri memnun ve mutlu oldular. Ziyaret esnasındaki görüşmelerle ilgili bazı örnek fotoğraflar aşağıda verilmiştir:

             Fotoğraf-1                                     Fotoğraf-2                                  Fotoğraf-3

Gezi süresinin tamamlanmasından sonra öğrenciler huzurevi sakinleri ile vedalaşarak onlara mektup veya mail atıp atamayacaklarını ya da telefon edip edemeyeceklerini sordular. Sonra gezi esnasında kendilerine rehberlik eden Fethi Bayçın Huzurevi yöneticilerine ve ilgili personellere teşekkür eden öğrenciler, öğretmenleri eşliğinde tekrar araçlarına binerek oradan ayrıldılar. Akabinde daha önce hazırlanan gezi-gözlem formları araç içerisinde öğrencilere dağıtıldı. Gezide gözlemlediklerini, hissettiklerini ve gezinin kendilerine kazandırdıklarını bu formlara ayrıntılı olarak yazmaları ve sonraki ilk derste sınıfa getirmeleri istendi. Ayrıca öğrencilerden gezi-gözlem esnasında çektikleri fotoğrafları okul panolarına asmaları; orada gördükleri, duydukları ve hissettikleri hakkında ailelerine bilgi vermeleri, gezi-gözlemle ilgili kompozisyonlar ve şiirler yazıp resimler çizmeleri talep edilmiştir.[76]

4.1.3. Değerlendirme

Gezi-gözlem yöntemi kullanılarak huzur evine yapılan ziyaretin öğrenciler üzerinde bıraktığı etkilerin anlaşılması için, konu okulda tekrar ele alındı. Öğrencilere dağıtılan gezi-gözlem değerlendirme formları geri toplanarak bu ziyaretin onlarda ne gibi farkındalıklar oluşturduğu, neler öğrettiği ve neler hissettirdiği sınıf içi paylaşımlar sayesinde tartışıldı. Daha evvel hiç huzur evine gitmediğini belirten 24 öğrenciden toplanan veriler içerisinden bazı örnek dönütler seçildi.  Öğrencilerin ifadelerinden bir kaçı şu şekildedir:

“Bahçe kapısından girdiğimizde, oradaki yaşlılar bizi gördüklerine o kadar sevindiler ki! Hepimiz birisine koşup sarılmıştık. Yüzleri gülüyordu. Ziyaretimizin onları bu kadar çok sevindireceğini düşünmemiştim. Anladım ki insan sadece kendisini düşünmemeliymiş. İlgi, sevgi, yardımlaşma bunlar paylaştıkça artan şeylermiş. Daha sonraki vakitlerde onları ailemle beraber de ziyaret etmek istiyorum.”  (K6 ) 

 “Huzur evine gittiğimiz zaman, orada yaşlı insanlar gördüm. Hemen hemen hepsinin sağlık problemleri vardı. Hatta sırf hastalara ayrılmış bir kat vardı. Sürekli bir hemşire bulundurulduğunu ve hastaneye gitmeye hazır bir araç olduğunu gördüm. Gerçekten yardıma ve desteğe ihtiyaçları olduğunu anladım.” ( E4 )

“Orada gördüğüm amca ve teyzelerin bir zamanlar bizler gibi çocuk olduğunu düşünmek çok hayret verici. İnsan nasıl değişiyor! Çok güçlüyken güçsüzleşiyor. Sağlıklıyken hastalanıyor ve bundan kaçış yok. Dayanışma içinde olmamız lazım. İnsan olarak daha zor durumda olana yardım etmek diye bir sorumluluğumuz var. ” ( E6 )

“İkram hazırlamaya gönüllü olmuştum. Annemle beraber tatlı tuzlu kurabiyeler hazırladık. Bahçede yiyecekleri dağıtırken görevli, bir amcaya ‘Mehmet amca sen şimdi yeme akşam ye’ dedi. Kurabiyelerimin çok lezzetli olduğunu düşünüyordum. Neden öyle demişti ki amcaya? Sonra öğrendim ki tansiyon ve şeker hastası olanlar varmış. Bazılarına tatlı bazılarına da tuzlu yasakmış. Ve ben bunu hiç düşünmemiştim.” ( K4 )

“İçimdeki tüm yaşama sevincine rağmen, hayatın inişler ve çıkışları olduğunu gözlemledim orada. Bir sonu olduğunu anladım. Allah’a kendimi sevdirmezsem boşa yaşamış olacağım. Henüz genç ve sağlıklıyken iyi şeyler yapmalı, insanlara faydalı olmak için gayret göstermeliyim.” ( K7 )

 “Ne kadar özenle hazırlanmış imkanlarda olsa, insanın en çok rahat edeceği yer evi değil mi? Gidecek yeri olmayan için mükemmel bir yer ama ailesi olanın gitmek isteyeceği bir yer olduğunu sanmıyorum. Ne olursa olsun annemi ve babamı ilerde huzur evine bırakmayacağım. Her zaman onlara yardım etmeye çalışacağım. ” ( K2 )

 “Orada bocce diye bir oyun oynuyorlarmış. Yaşlıların hayatı aktif yaşaması için devlet bunu destekliyormuş. Hatta turnuvaları varmış. Ne kadar güzel! Ben orada devletin ihtiyarlar için yaptığı yardımların sadece fizyolojik ihtiyaçları kapsamadığını gördüm. Devletimle gurur duydum.”  ( E5 )

Alınan dönütler ve sınıf içerisinde bunların değerlendirilmesi neticesinde öğrencilerin ders kapsamında hedeflenen bilgiden çok daha fazlasını edindikleri; huzurevi sakinlerinin sevinçlerinden, hayat tecrübelerinden ve hastalıklarından ibretler alarak bireylerin başkalarının ihtiyaçlarına duyarsız kalmamasının gerekliliğini fark ettikleri; insanların birbiriyle yardımlaşmasının, birbirini desteklemesinin ve birbirleriyle kenetlenmesinin öneminin farkına vardıkları; herhangi bir konuda güce ve imkana sahip olanların bir şeyin eksikliği içinde olanlara destek vermesi ve bu sayede toplumda denge sisteminin oluşturulması hususunda üzerlerine düşen sorumluluğu kavradıkları; hiyerarşi açısından en üstün gücün devlet olduğunu ve ihtiyaç sahibi vatandaşlara ne gibi hizmetlerle yardım götürdüğünü yerinde görerek öğrendikleri anlaşılmaktadır. Bu bağlamda sınıfta anlatılan teorik bilgilerin yaparak ve yaşayarak kendi ortamında uygulamalı olarak gerçekleştirilmesinin öğrencilerde kalıcı öğrenmeye ve bilişsel boyutun alt basamaklarından olan kavrama ve uygulama gibi daha üst beceri gerektiren zihinsel faaliyetlerin ortaya çıkmasına katkı sağladığı söylenebilir.[77]

 “Orada insanlar dışarıdaki kavgadan şiddetten ve kötülüklerden uzak, cennette gibi huzur ve rahat içerisinde yaşıyorlar. Gerçekten oraya gitmek huzura kavuşmak gibi bir şeydi. Oradaki yaşlı insanların her birinin bir hikayesi vardı. Anladım ki bizim hikayemiz yeni başlıyor. Fakat bazıları için de üzüldüm. Çünkü evlatları onları yük gibi görüp buraya bırakmışlar. Bence bütün insanlar huzurevini ziyaret etmeli ve oradaki insanlara yardım elini uzatmalıdır. Küçük bir umut onlar için büyük bir mutluluk olabilir.” ( E1)

“Yaşlı olmalarına rağmen bizi gördüklerinde çocuk gibi sevindiler. Bize çok samimi yaklaşmışlardı. Biz de aynen öyle karşılık verdik. Onların mutluluğunun bizi böylesine sevindirmesi, ne bileyim büyülü bir şey gibi. Aslında yalnızlardı. Bizim orda olmamız onlara bu yalnızlıklarını unutturuyordu. Bence kimsesiz çocuklarla huzur evleri yan yana olmalı. Çocuklar orayı hareketlendirir.  Huzurevi zorunda olmadıkça yaşanmaması gereken bir yer. Hiçbir yaşlı ailesiz bu yalnızlığı hakketmiyor.”  ( E2 )

“Neden oradaydılar? Çocukları yok muydu? Varsa ilgileniyorlar mıydı? Soramadım ama üzüldüm. İhtiyarlar bizim bir köşede unuttuğumuz değerlerimizmiş, bunu anladım. Çok şey biliyorlar. Onlar bir zamanların gençleriydi, geleceğin ihtiyarlarıysa biziz. Artık dedemle ve babaannemle daha çok vakit geçireceğim.” ( K5 )

“Huzurevindeyken annemin ya da kendimin orada olduğunu düşündüm. Bu içimi acıttı. Bazen güldüğüm, bazen hüzünlendiğim anlar oldu. Artık o sahneleri aklımdan çıkaramam. Belki bazı arkadaşlarımı unuturum, bazı küçük üzüntülerimi. Ama bizi gördüklerinde ne kadar çok sevindiklerini asla unutamam.” ( K3)

“Evde ayrı oda istediğim, kardeşimi odamda istemediğim için ailemle çekişip duruyordum. Orada yaşlıların, yabancı yaşlılarla üç kişi bir odayı paylaştığını ve yardımlaştığını gördüm. Çok utandım. Ben de bundan sonra evde üzerime düşen görevleri yapacağım.” ( E3 )

“Turgut amcayla tanıştım. Dört yıldır burada olduğunu söyledi, çok üzüldüm. Teyzeler anne ve babamıza saygı duymamızı ve onlara çok iyi bakıp yardımcı olmamızı söylediler. Bundan çok etkilendim. Çünkü onlarda anne-baba ancak çocukları tarafından buraya bırakılmışlar. Bunları düşünerek artık anne ve babam ile kardeşlerime daha sevgi dolu yaklaşmaya gayret edeceğim.” ( K1)

Duyuşsal eğitim; öğrencinin duygu ve ihtiyaçlarını anlayarak kendini rahatça ifade etmesini, şahsına ve başkalarına karşı daha ihtiyatlı davranmasını ve kendinin farkına vararak daha kontrollü bir birey olmasını sağlamaya yardım eder. Eğitimde bireye kazandırılmak istenen “duygular, tercihler, değerler, ahlaki kurallar, istek ve arzular, güdüler, yönelimler” duyuşsal alanla ilgilidir.[78] Öğrencilerin duyuşsal yönünün uygulamalı olarak geliştirilmesi içinse gezi-gözlem metodu en uygun yöntemlerden biridir. Bu bağlamda öğrencilerin huzurevi ziyareti sonrasında ifade ettikleri cümlelere baktığımızda duyuşsal açıdan oldukça etkilendikleri fark edilmiştir. Öğrencilerin huzurevindeki yaşlıların durumlarıyla ilgili hissiyatlarını dile getirirken bazen mutlu olduklarını ve huzur duyduklarını bazen de üzüldüklerini, utandıklarını ve hayrete düştüklerini samimi bir şekilde sınıf içerisindeki konuşmalarına ve gözlem formundaki satırlarına yansıtmaları onların, planlı ve programlı bir gezi-gözlem öğretim etkinliği neticesinde uygulamanın hazırlık aşamasında belirlenen duyuşsal kazanımları elde ettiklerini göstermektedir. Öğrencilerin gezi sonrasındaki söz konusu hissiyatları onların olumlu bir benlik geliştirmelerine ve kendi kendilerini motive edip güdüleyebilir hale gelmelerine yardımcı olduğu gibi duyuşsal boyutun tepkide bulunma ve değer verme gibi daha üst beceri gerektiren zihinsel faaliyetler göstermelerine de katkı sağladığı ifade edilebilir.[79]

5. Sonuç ve Öneriler

Fethi Bayçın Huzurevine yapılan ziyaretle ilgili aşağıdaki sonuçların elde edildiğini söylemek mümkündür:

1. Öğrencilerin sınıfın tekdüze, yavan ve monoton ortamından kurtulma fırsatı yakalamaları nedeniyle huzurevi ziyareti neticesinde çok mutlu ve huzurlu oldukları gözlemlenmiştir. Bu durum onların derse olan ilgi düzeylerinin artmasına ve kendilerine aktarılmak istenen konulara karşı daha hevesli ve istekli olmalarına katkı sağlamıştır. Kalıcı ve istendik yönde sağladığı bu eğitim sayesinde gezi-gözlem yönteminin öğrencinin durağan değil hareketli olmasındaki payı oldukça büyüktür. Yani birey/öğrenci; zihnen, ruhen ve bedenen bütünüyle eğitimin içerisinde bulunma fırsatını elde etmiştir.

2. Öğrenciler, kendilerine sınıfta anlatılan ve daha çok soyut kavramlarla ifade edilen konular hakkında, huzurevi ziyareti sayesinde, bizzat yaparak ve yaşayarak ilk elden tecrübe edinme imkanına sahip olmuşlardır. Bu bağlamda gezi-gözlem yöntemi, öğrenciye gerçek yaşamın içinden öğrenmeler sunarak, kitabi bilgilerin anlam kazanmasına ve çevrelerini daha iyi tanıyıp toplumu ilgilendiren konular hakkında daha duyarlı davranmalarına olanak sağlamıştır.

3. Yapılan huzur evi ziyareti; öğrencilerde, derslerde kendilerine anlatılan, başta yardımlaşma olmak üzere saygı, sevgi, merhamet, cömertlik, dünyaya ibret nazarıyla bakabilme, empati duyma ve çevreye duyarlı olma gibi hedeflerin/kazanımların yerleşmesi için yapılabilecek etkili bir gezi-gözlem seçeneği olduğunu göstermektedir. Olaya farklı açıdan yaklaşacak olursak bu gezilerin öğrencilere edindirmesi beklenen başka kazanımların da olduğunu görürüz. Örneğin; zamana riayet etme, grupla beraber hareket edebilme, uyumlu olma ve sorumluluk alma gibi bir takım karakteristik özellikler bunlardandır. Öğrenciler, yük olmamayı fakat yük çekebilmeyi, insanlara sabretmeyi ve hoşgörülü davranmayı da bu geziler esnasında öğrenebilirler.

4. Planlama, uygulama ve değerlendirme aşamaları titizlik içerisinde hazırlandığında gezi-gözlem yöntemiyle ilgili literatürde belirtilen sınırlılıkların birçoğunun bertaraf edilebildiği ya da en aza indirgenebildiği de tespit edilmiştir. Bu bağlamda Fethi Bayçın Huzurevi ziyareti esnasında resmi izinler, ulaşım, konaklama, yeme-içme ve öğrencileri disipline etme vb. gibi problem çıkma ihtimali olan hususlarda herhangi bir sorun yaşanmamıştır. Tabi bunda gezinin küçük grup şeklinde planlanması ile il sınırları içerisinde yapılması artı bir etkiye sahiptir.[80]

Öneriler;

1. Huzur evi ziyareti dışında DKAB öğretim programında yer alan ve gezi-gözlem yapmaya uygun olan diğer konularla ilgili de benzer faaliyetler düzenlenebilir. Örneğin; 5. Sınıf DKAB ders müfredatında yer alan “çevremizde dinin izleri” adlı 5. ünitede bulunan “mimarimizde dinin izleri” (camiler, türbeler, medreseler, çeşmeler vb.); “musikimizde dinin izleri” (cami ve tasavvuf musikisi, Türk halk ve Türk sanat müziği vb.)[81] konularında gezi-gözlem faaliyeti icra edilebilir.
2. DKAB öğretmenlerine gezi-gözlem yönteminin ne olduğu ve uygulamada nelere dikkat edilmesi gerektiği hakkında hizmetiçi eğitim seminerleri aracılığıyla yeteri kadar bilgi verilebilir. Bu süreçte özellikle gezi-gözlem yönteminin dezavantajlı yönleri ile bunların üstesinden nasıl gelinebileceği hakkında kısa ve net çözüm önerileri dile getirilebilir.
3. Üniversitelerde öğrenim gören DKAB öğretmen adaylarının aldığı pedagojik formasyon derslerinden biri olan “öğretim ilke ve yöntemleri” dersinin işlenişi esnasında daha dikkatli ve titiz davranılarak konuların teorik olarak anlatılması yanında uygulamaya yönelik bazı çalışmalar da yapılabilir. Bununla birlikte ilgili fakültelerin ders kataloglarına DKAB öğretmen adaylarının mezuniyet sonrası sahadaki mesleki gelişimlerini/becerilerini arttırmaya yönelik seçmeli dersler de eklenebilir.

KAYNAKÇA

Açar, Seçil, İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersinde Gözlem Gezisi Uygulamasının Öğrencilerin Eleştirel Düşünme Becerisine ve Çevre Duyarlılığına Etkisi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale, 2010.

Ahunbay, Zeynep, “Bir Dünya Mirasının Korunması: Ayasofya”,  Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu/2-3-4 Kasım 2017,  Maya Basın Yayın, İstanbul, 2017, ss. 37-46. 

Akbulut, Gülpınar, “Coğrafya ve Aktif Öğretim Yöntemleri”, Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, 6/1, 2004, ss. 65-66.

Akçay, Nilüfer Okur-Akçay, Ahmet-Kurt, Murat, “Ortaokul Öğretmenlerinin Öğretim Yöntem ve Tekniklerine Yönelik Görüş ve Yeterliklerinin İncelenmesi”, Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, C.5, S.1, N.35, Şubat 2016, ss. 334-335.

Akyürek, Süleyman, “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Etkililiği”, Bilimname, IV, 2004/1, ss.111-112.

Akyürek, Süleyman, “Etkili Öğretmenlik”, Etkili Din Öğretimi, Tidef Yayınları, Ed: Şaban Karaköse, 2. Bsk., İstanbul, 2010, ss. 377-379.

Akyürek, Süleyman, Din Öğretimi, Nobel Yayıncılık, Ankara, 2013.

Alkan, Cevat-Kurt, Mehmet, Özel Öğretim Yöntemleri-Disiplinlerin Öğretim Teknolojisi, Anı Yayıncılık, 4. Bsk., Ankara, 2014.

Altaş, Nurullah, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi, Nobel Yayınları, Ankara, 2001.

Arıcı, Ali Fuat, “Türkçe Öğretiminde Kullanılan Strateji-Yöntem ve Teknikler”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.7, S.1, 2006, ss. 299-302.

Aşıkoğlu, Nevzat Yaşar, “Din Öğretiminde Öğretmenlerin Rolü ve Din Dersi Öğretmeni Yeterlikleri (Türkiye Örneği), C.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XV, S.1, 2011, ss. 6-13.

Atay, Rıfat, Religious Pluralism and Islam, Scholars’ Press, Saarbrücken, Almanya, 2014.

Aycan, Derya, Gezi-Gözlem Yönteminin Biyoloji Öğretimindeki Önemi ve Diğer Öğretim Yöntemleri Arasındaki Yeri (Ankara İli Örneği), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2008.

Aydın, Mehmet Zeki, “Din Öğretim Yöntemleri”, Etkili Din Öğretimi, Tidef Yayınları, Ed: Şaban Karaköse, 2. Bsk., İstanbul, 2010, s. 290.

Aydın, Mehmet Zeki, Din Öğretiminde Yöntemler, Nobel Yayınları, Ankara, 2004.

Aydın, Muhammet Şevki, “Din Eğitimi Bireyi Kalıplamamalı”, Etkili Din Öğretimi, Tidef Yayınları, Ed: Şaban Karaköse, 2. Bsk., İstanbul, 2010, ss. 15-20.

Aydın, Muhammet Şevki, Din Eğitimi Bilimi, Kimlik Yayınları,  Kayseri, 2017.

Aydın, M. Şevki, “Din Eğitiminin Niteliği ve Önemi”, Yeni Dönemde Din Eğitimi (7. Öğretmen Sempozyumu, 16-17 Şubat 2013), Tire Kitap, 2. Bsk., Gaziantep, 2014, ss. 143-150.

Aytaç, Aslı, “Sosyal Bilgiler Öğretmen Adaylarının Eğitimlerinde Gezi-Gözlem Metodunun Yeri ve Önemi”, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi, C.11-1, S.21, 2014-1, ss. 55-57.

Ballı, Ali, 9. Sınıf Fiziki Coğrafya Konuları Öğretiminde Gezi Gözlem Yönteminin Önemi (Bağcılar İlçesi Örneği), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2009.

Batar, Yusuf, “Bir Öğretim Yöntemi Olarak Emsâl’ul-Kur’an”, İslâmî İlimler Dergisi, Y.8, C.8, S.1, Bahar 2013, ss. 323-328.

Cebeci, Suat, “Din Öğretimi Yöntemleri”, Etkili Din Öğretimi, Tidef Yayınları, Ed: Şaban Karaköse, 2. Bsk., İstanbul, 2010, ss. 313-314.

Cebeci, Suat, Din Eğitimi Bilimi ve Türkiye’de Din Eğitimi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1996.

Çelikkaya, Tekin-Kuş, Zafer, “Sosyal Bilgiler Öğretmenlerinin Kullandıkları Yöntem ve Teknikler”, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, XXII (2), 2009, s. 744.

Eyice, Semavi, “Ayasofya”, Dia, C.4, İstanbul, 1991,  s. 206.

Başaran, İbrahim Ethem, Eğitim Psikolojisi, Gül Yayınevi, Ankara, 1996.

Bayraklı, Bayraktar, İslâm’da Eğitim-Batı Eğitim Sistemleriyle Mukayeseli, İFAV Yayınları, İstanbul, 1989.

Bilgin, Beyza, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Gün Yayıncılık, Ankara, 1998.

Bilgin, Beyza, Türkiye’de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Ankara, 1986.

Bilgin, Beyza–Selçuk, Mualla, Din Öğretimi Özel Öğretim Yöntemleri, Akid Yayıncılık, Ankara, 1991.

Binbaşıoğlu, Cavit, Eğitim Psikolojisi, Binbaşıoğlu Yayınevi, 6. Bsk., Ankara, 1987.

Binbaşıoğlu, Cavit, Genel Öğretim Bilgisi, Binbaşıoğlu Yayınevi, 7. Bsk., Ankara, 1994.

Bozdoğan, Aykut Emre, “Eğitim Amaçlı Gezilerin Planlanmasına İlişkin Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının Uygulamaları: Altı Farklı Alan Gezisinin Değerlendirilmesi”, Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 12/2, 2012, ss. 1049-1072.

Bozdoğan, Aykut Emre, Okur, Alperen, Kasap, Gonca, “Planlı Bir Alan Gezisi İçin Örnek Uygulama: Bir Fabrika Gezisi”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 7/2, 2015, ss. 79-90.

Buyrukçu, Ramazan, “Ortaokullardaki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimine Genel Bir Yaklaşım”, Dinî Araştırmalar, C.2, S.4, 1999, ss. 182-185.

Çamdibi, Mahmut, Din Eğitiminde İnsan ve Hayat, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2003. 

Çınar, Fatih, “Din Öğretiminde Çoklu Zeka Kuramı: İlköğretim DKAB Dersi Öğretim Programının Kuram Açısından Analizi ve Uygulama Örnekleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.37, 2016/2, ss. 191-243.

Çınar, Fatih, “Etkin Öğrenmenin İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Uygulanması”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XVII, S.1, 2012, ss. 172-177.

Çilenti, Kamuran, Eğitim Teknolojisi ve Öğretim, Kadıoğlu Matbaası, 4. Bsk., Ankara, 1991.

Dağ, Mehmet-Öymen,  Hıfzırrahman R., İslâm Eğitim Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1994.

Dam, Hasan, “Din Eğitiminde İlke ve Yöntemler”, Din Eğitimi, Lisans Yayıncılık, İstanbul, 2018, ss. 241-242.

Demir, Mehmet Kaan, “Sınıf Öğretmeni Adaylarının Gözlem Gezisi Yöntemine Bakış Açılarının İncelenmesi”, GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C.27, S.3, 2007, ss. 84-85.

Demir, Ömer, “Özel Öğretim Yöntemleri ve Öğretmenlik Uygulamaları Derslerinde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Öğretim Tasarımı”, Ekev Akademi Dergisi, Y.19, S.62, 2015, s.124.

Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı (İlkokul 4 ve Ortaokul 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar), Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara, 2018.

Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretmen Kılavuzu, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2013.

Doğan, Recai-Tosun, Cemal, İlköğretim 4. ve 5. Sınıflar İçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi, Pegem A Yayıncılık, 2. Bsk., Ankara, 2003.

Doğan, Recai-Tosun, Cemal, İlköğretim 6., 7. ve 8. Sınıflar İçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi-Özel Öğretim Yöntemleri, Pegem A Yayıncılık, Ankara, 2003.

Eğitim Bilimleri Öğretim İlke ve Yöntemleri, Pegem A Yayıncılık, Ankara, 2018.

Ev, Halit, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Derslerinde Probleme Dayalı Öğrenme, Nobel Yayınları, Ankara, 2002.

Fersahoğlu, Yaşar, “Din Eğitimi ve Öğretiminde İnsanı Tanımanın Önemi”, İLAM Araştırma Dergisi, C.II, S.2, 1997, ss. 171-194.

Göğebakan, Yüksel, “Sanat Tarihi Öğretiminde Gösteri Yöntemi İle Gezi-Gözlem Yönteminin Bilginin Kalıcılığı Açısından Karşılaştırılması-(Eski Malatya Ulu Cami Örneği)”, GÜ Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C.28, S.2, 2008, ss. 197-220.

Gömleksiz, Mehmet Nuri – Kan, Ayşe Ülkü, “Eğitimde Duyuşsal Boyut ve Duyuşsal Öğrenme”, Turkish Studies, 7/1, 2012, ss. 1159-1177.

Gözütok, Şakir, İlk Dönem İslam Eğitim Tarihi, Fecr Yayınları, Ankara, 2002.

Gül, Ali Rıza, “Dinin İşlevleri ve İnsan Hakları Ekseninde Devlet Eliyle Din Öğretimi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.29, 2010, ss. 137-177. 

Gündüz, Turgay, “Gençlik Dönemi ve Din Eğitimi”, Gelişimsel Basamaklara Göre Din Eğitimi, Nobel Yayınları, Ed: Mustafa Köylü, 3. Bsk., Ankara, 2013,  ss. 96-105.

http://www.tbbdf.gov.tr/bocce (16.10.2019).

http://dogm.eba.gov.tr/panel/upload/etkilesimli/pdf/dkb05.pdf  (25.11.2019).

Kandemir, M. Yaşar, Öğretmenlerimizle Başbaşa, TDV Yayınları, 2. Bsk., Ankara, 2018.

Kaptan, Faik, Din Öğretiminde Gezi-Gözlem Metodu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 1999.

Kaya, Mevlüt, “Örnek Olay İncelemesi Yönteminin Ahlak Eğitiminde Kullanılması”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.8, 1996, ss. 135-136.

Kaya, Zeynep, Türk Toplumunda İnanç Gelişimi ve Din Eğitimi, Dem Yayınları, İstanbul, 2015.

Kayağ, Recai, Sosyal Bilgiler Dersinin Etkililiği Açısından Materyal Kullanımı ve Gezi Gözlem Metodunun Uygulanması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2009.

Kazıcı, Ziya, Ana Hatlarıyla İslâm Eğitim Tarihi, İfav Yayınları, 3. Bsk., İstanbul, 2012.

Kazıcı, Ziya, Osmanlı’da Eğitim Öğretim, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 2014.

Keyifli, Şükrü, “Camilerde Din Eğitimi”, Din Eğitimi, Ensar Yayınları, Ed: Mustafa Köylü, Nurullah Altaş, 3. Bsk., İstanbul, 2014, ss. 349-353.

Keyifli, Şükrü, Yaygın Din Eğitimi, İlahiyât, Ankara, 2017.

Kızılabdullah, Yıldız, “Kavramsal Çerçeve: Eğitim, Öğretim ve Din”, Din Eğitimi El Kitabı, Grafiker Yayınları,  Ed: Recai Doğan, Remziye Ege, 2. Bsk., Ankara, 2013, ss. 41-43.

Kızılabdullah, Yıldız, “Yapılandırmacılık Yaklaşımının İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Amaçlarının Gerçekleşmesine Etkisi”, AÜİFD, XLIX, S.II, 2008, ss. 198-201.

Koç, Ahmet, “Din Öğretiminde Etkili İletişim”, Etkili Din Öğretimi, Tidef Yayınları, Ed: Şaban Karaköse, 2. Bsk., İstanbul, 2010, ss. 229-239.

Koç, Ahmet, “İmam Hatip Lisesi Meslek Dersleri Öğretmenlerinin Yeterlikleri Üzerine Bir Araştırma”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIII/2, 2009, ss. 158-164.

Köylü, Mustafa, “Giriş”, Gelişimsel Basamaklara Göre Din Eğitimi, Nobel Yayınları, Ed: Mustafa Köylü, 3. Bsk., Ankara, 2013, s. 9.

Kutlay,  Halil İbrahim, “Din Öğretiminde Hz. Peygamber’in Örnekliği”, Etkili Din Öğretimi, Tidef Yayınları, Ed: Şaban Karaköse, 2. Bsk., İstanbul, 2010, s. 335.

Küçükahmet, Leyla, Öğretim İlke ve Yöntemleri, Nobel Yayınları, 12. Bsk., Ankara, 2001.

Mert, Hasan, “Çanakkale’de Ölüm”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C.XXVI, S.1, 2011, s. 171.

Okumuş, Namık Kemal, “Din Eğitim-Öğretimi Özgür Bireylerin Yetiştirilmesinde Etkin Bir Rol Üstlenebilir Mi?”, Kelam Araştırmaları Dergisi, C.XIII, S.1, 2015, ss. 213-288.

Okumuşlar, Muhiddin, “5E Yapılandırmacı Öğretim Modeli ve Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi İşleniş Örneği”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.24, 2007, ss. 167-180.

Okumuşlar, Muhiddin, Yapılandırmacı Yaklaşım ve Din Eğitimi, Yediveren Yayınları, Konya, 2014.

Okur, Alperen, Fen Eğitiminde Hayvanat Bahçelerine Düzenlenen Planlı Bir Gezinin Öğrenme Üzerine Etkisi ve Gezi Süreciyle İlgili Öğrenci Görüşlerinin Belirlenmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Giresun Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Giresun, 2017. 

Öcal, Mustafa, (Temel Eğitim ve Orta Öğretimde) Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, TDV Yayınları, Ankara, 1991.

Öcal, Mustafa, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ve Öğretim Yöntemleri, Ensar Yayınları, 8. Bsk., 2015.

Öz, Göksun, Öğretim Yöntemlerinden Gezi Gözlem ve İnceleme Metodunun Uygulanmasında Ortaya Çıkan Problemlere İlişkin Öğretmen Görüşleri (Güngören İlçesi Örneği), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Aydın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2015.

Özbek, Abdullah, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed, Selâm Yayınevi, Konya, 1988.

Özcan, Zeynep, Cumhuriyet Dönemi Dinî Hayat (1938-1950), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2014.

Özden, Yüksel, Eğitimde Dönüşüm-Eğitimde Yeni Değerler, Pegem A Yayıncılık, 3. Bsk., Ankara, 2000.

Özel, Ahmet Murat, “Cami: Kutsalın Kabarışı”, İslâm ve Sanat, İsav Yayınları, Ed: Şeref Göküş vd., İstanbul, 2015,  s. 568.

Öztürk, Çağrı, “Ortaöğretim Coğrafya Öğretmenlerinin Öğretim Yöntem ve Teknikleri Kullanabilme Yeterlikleri”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, C.5, S.2, 2004, ss. 75-83.

Pişgin,Yasin, “Cami, Kitap ve Gençlik”, Cami ve Kitap, Ed: Hale Şahin, DİB Yay., Ankara, 2016, ss. 95-111.

Saban, Ahmet, Öğrenme Öğretme Süreci-Yeni Teori ve Yaklaşımlar, Nobel Yayınları, 7. Bsk., Ankara, 2014.

Selçuk, Mualla, “İnsanın Anlam Arayışı ve Vahiy”, İslam’ın Işığında Kadın (TDV Kadın Kolları Konferans ve Panelleri : 1996-97), TDV Yayınları, Ankara, 1998, ss.181-202.

Selçuk, Mualla, “Din Eğitimi Özgürleştiren Bir Süreç Olabilir Mi?”, İslâmiyât, S.1, 1998, ss. 73-87.

Selçuk, Mualla, “Din Eğitiminin Kuramsal Temelleri (Zihin Gelişimi Açısından Bir Deneme)”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, S.4, 1997, ss. 157-158.

Selçuk, Mualla, “Din Öğretiminin Kuramsal Temelleri”, Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 2000, ss. 11-13.

Selçuk, Mualla, Çocuğun Eğitiminde Dinî Motifler, TDV Yayınları, 2. Bsk., Ankara, 1991.

Senemoğlu, Nuray, Gelişim Öğrenme ve Öğretim-Kuramdan Uygulamaya, Gazi Kitabevi, Ankara, 2000.

Serin, Ekrem, İlköğretim İkinci Kademe Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Derslerinde Gezi-Gözlem ve İnceleme Yönteminin Uygulanma Durumu (Şanlıurfa Örneği), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 2003.

Sönmez, Veysel, Program Geliştirmede Öğretmen El Kitabı, Anı Yayıncılık, 8. Bsk., Ankara, 1999.

Şubaşı, Münevver- Okumuş, Kübra, “Bir Araştırma Yöntemi Olarak Durum Çalışması”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21/2, 2017, s. 420.

Şimşek, Hüseyin, Eğitimde Program Geliştirme ve Öğretim, Elif Matbaası, Şanlıurfa, 2009.

Taştekin, Osman, Kıyamet ve Ahiretle İlgili Kavramların Öğretimi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1998.

Temur, Gülfer, İnceleme ve Çalışma Gezilerinin İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Amaçlarını Gerçekleştirmesine Katkısı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007.

Temizöz, Yasemin-Özgün-Koca S. Aslı, “Matematik Öğretmenlerinin Kullandıkları Öğretim Yöntemleri ve Buluş Yoluyla Öğrenme Yaklaşımı Konusundaki Görüşleri”, Eğitim ve Bilim, C.33, S.149, 2008, ss. 89-103.

Tok, Türkay N., “Etkili Öğretim İçin Yöntem ve Teknikler”, Öğretim İlke ve Yöntemleri, Pegem A Akademi, Ed:Ahmet Doğanay, 11. Bsk., Ankara, 2017, s. 225.

Tortop, Hasan Said, “Üstün Yetenekli Öğrencilerle Yenilenebilir Enerji Kaynakları İle İlgili Anlamlı Alan Gezisi”, Bolu Eğitim Fakültesi Dergisi, 12/1, 2012, ss. 181-196.

Tosun, Cemal, “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretiminde Yöntemler”, Ortaokul 5-8 Düşünen Sınıflarda Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi, Pegem A Akademi, Ed: Cemal Tosun, Ankara, 2016, ss. 110-111.

Tosun, Cemal, “Din Öğretiminde Gezi Gözlem Yöntemi”, Din Öğretimi Dergisi, S.40, Mayıs 1993, ss. 23-25.

Tosun, Cemal, “Eğitim ve Din Eğitimi Politikaları”, Cumhuriyet’in 75. Yılında Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi İlmî Toplantısı (İzmir-4-6 Aralık 1988) Tebliğler, Haz: Fahri Unan-Yücel Hacaloğlu, Ankara, 1999, ss. 517-518.

Tosun, Cemal-Doğan, Recai, İlköğretim 6., 7. ve 8. Sınıflar İçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretiminde Kavram Haritaları, Pegem A Yayıncılık, Ankara, 2005.

Türkmen, Mutlu, Çim Topu, Petank, Raffa ve Volo Oyun Sitemleriyle Bocce, Nehir Yayınları, Ankara, 2011.

Uyar, Melis Yeşilpınar, “Öğretim ilke ve Yöntemleri Dersine Yönelik Okul Temelli Öğretim Programı Geliştirmeye İlişkin Bir İhtiyaç Analizi Çalışması”, Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi, 6/1, 2016, s. 75.

Yavuz, Kerim, Günümüzde Din Eğitimi, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Adana, 1998.

Yazıcı, Nesimi, “Din Hizmetleri Açısından Caminin Yeri ve Önemi”, AÜİFD, C.XLVIII, S.2, 2007, s. 2.

Yıldırım, Tahsin, Arıbaş, Kenan, “Coğrafya Öğretiminde Gezi Gözlem Yöntemi: Örnek Bir Rota Çalışması”, Marmara Coğrafya Dergisi, S.37, Ocak 2018, ss. 16-29.

Yılmaz, Hüseyin, “Cami Eksenli Din Eğitimi”, Din Eğitimi El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ed: Recai Doğan, Remziye Ege,  4. Bsk., Ankara, 2016, ss. 303-304.

Yılmaz, Hüseyin, Camilerin Eğitim Fonksiyonu, Dem Yayınları, İstanbul, 2013.

Yılmaz, Nazif, “Peygamber Efendimizin Öğretim İlke ve Yöntemleri”, Etkili Din Öğretimi, Tidef Yayınları, Ed: Şaban Karaköse, 2. Bsk., İstanbul, 2010, s. 344.

Yönev, Muammer, Ortaöğretimde Okutulan Tarih Derslerindeki Gezi Gözlem ve İnceleme Etkinliklerinin Öğrenciler Açısından Kazanımları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2008.

Yurdakul, Bünyamin, “Yapılandırmacılık”, Eğitimde Yeni Yönelimler, Pegem A Yayıncılık, Ed: Özcan Demirel, 2. Bsk., Ankara, 2005, ss. 39-67.