“Ayraç”ın Daraç Dehlizinde İhtilaç
1935’te “miyar” kelimesini unutturmak için “ayraç” sözünü imal eden ve 20 sene sonra karar değiştirerek “miyar” karşısından çekip“parantez” yanına koyan TDK lügatlerinde “ayraç” için ne yazılmış?
İşte TDK mühürlü, öz Türkçe figürlü, Türkçe özürlü, türlü “ayraç” tarifleri...
Güncel Türkçe Sözlük ve Büyük Türkçe Sözlük bu kelimeyi şöyle açıklamış:
“Cümle içinde geçen bir sözü, metin dışı tutmak için o sözün başına ve sonuna getirilen yay veya köşeli biçimde işaret, parantez.”
TDK Yazım Kılavuzu’ndaki “Özel veya cins isme ait ek, ayraçtan önce yazılır...” cümlesini de bunun yanına katalım.
Şimdi bu sözlere bir el uzatalım, TDK’nin dalgasına taş atalım...
TDK lügatlerinin “yay veya köşeli biçim” biçimindeki ve Kılavuz’unun “özel veya cins isim” kesimindeki sözleri Türkçe bakımından yanlış sayılıyor. Evet, bu şekilde kurulan terkipler ÖSYM ve MEB tarafından “anlatım bozukluğu” olarak kabul edilmektedir.
Bu cins kullanışların hatalı olduğuna dair binlerce kayıt bulmak mümkün. Mesela ÖSYM “Siyasi, askerî ve ekonomi alanlarındagörüştüler.” cümlesini bir ifade kusuru olarak görür. Bu cümlede “siyasi” ve “askerî” sıfatlarıyla beraber “ekonomi” isminin de aynı terkip unsuruna (alan) bağlanması bir dil yanlışı sayılmıştır. Aynı şekilde “Güvenlik ve askerî makamlarca görevlendirilen personel başarılı oldu.” cümlesi de bu yanlışa örnek gösterilmiştir.
Türkçe, dil bilgisi, Türk dili ve edebiyatı, Türk dili, dil ve anlatım ders kitap ve müfredatlarında; üniversite ve lise giriş hazırlık kursları veren dershane vb.nin hazırlayıp bastırdıkları milyonlarca kitapta da böylesi sözler “tamlama uyumsuzluğu” gibi başlıklarla ifade kusuru olarak öğretilmektedir. Dolayısıyla milyonlarca çocuk ve gencimiz böyle sözlerin Türkçe bakımından yanlış olduğunu öğreniyor.
Hangisi doğru?..
Peki, TDK bu mevzuda ne düşünüyor? TDK kitaplarında bu hususta yazılmış bir kayıt ve kaide var mı?
Ben bulamadım. 80 yıllık TDK bu meseleye henüz el atamadıysa yazık...
Eğer ÖSYM ve MEB’in yazıp yaydığı bu dil bilgisi kaidesini doğru buluyorsa TDK’nin birçok hatası var demektir. “Ayraç” tarifinde olduğu gibi...
Velhasıl, bir “bozukluk” var ama hangisinde: TDK’de mi, yoksa ÖSYM, MEB; Türkçe, dil bilgisi, Türk dili ve edebiyatı, Türk dili, dil ve anlatım ders kitap ve müfredatlarıyla üniversite ve lise giriş hazırlık kursları veren dershanelerde mi?..
Hatalı hareket hangi taraftaysa devletimiz hakem olarak bir an evvel düdüğünü çalıp kararını vermelidir...
Çizinlik Belirtecinde Dizgeler Dizelgesi
TDK’nin 1981 tarihli Yöntembilim Terimleri Sözlüğü’nden Büyük Türkçe Sözlük sayfalarına naklettiği “ayraç” açıklamasını da sunayım. Öz Türkçe hasreti çekenler okusun da kulaklarının pası gitsin (Yine gitmezse yukarıda onlar için attığım öz Türkçe başlığı da beraber okusunlar; önce aç karnına ve sessizce, sonra tok karnına ve bağırarak):
ayraç İng. paranthesis Bir soru çizinliğinde, soru içinde görüşmeciye verilen yönergeyi sorudan ayırmak üzere kullanılan ayırıcı belirteç.
Bu tarifi anlamak için önce şu “çizinlik” dedikleri şeyin ne olduğunu bilmek lazım. Ne var ki TDK'de böyle bir kelime yok... Yöntembilim Terimleri Sözlüğü’nün kendisinde bile... Fakat orada “ayraç” maddesinin açıklaması “soru çizinliği” maddesine atıf yapıyor. Bu maddeye baktığımızda da “soru çizinliği” sözünün eskiden “soru cetveli” olduğuna dair bir kayıt görüyoruz. Ve anlıyoruz ki bu “çizinlik” kelimesi TDK lehçesinde “cetvel” demek...
(Allah Allah! 1930'larda “cetvel”in öz Türkçesi “çizgeç”ti; TDK ondan niye vazgeçti? O gitmiş, 70’li yıllarda “çizelge” gelmiş, 80’lerinMatematik Terimleri Sözlüğü’nde devreye “çizeç” girmiş; şimdiki teklifleriyse “çizgilik” imiş. Peki, bunların hangisi daha öz Türkçe:çizgeç, çizinlik, çizelge, çizeç, çizgilik?)
Mademki TDK’ye göre Türkçede “çizinlik” diye bir kelime var, o hâlde Büyük Türkçe Sözlük’te bu “çizinlik” niçin yok? (Hatırlayalım: Bu lügatin adı: Büyük Türkçe Sözlük… TDK tarafından “Türkçenin bütün söz varlığını bir araya getiren…” gibi iddialı sözlerle övülen lügat…)
Bir de “soru çizinliği” yazıp arama yapıyoruz, bu kez aradığımızı iyi kötü buluyoruz. Size de aynen sunalım, TDK’nin yazarken ne kadar hassas (!) olduğunu siz de görün:
soru çizinliği [İng. questionnaire] Toplumbilimde başvurulan başlıca gözlem araçlarından biri olan ve yanıtlayıcmm okuyarak dolduracağı sorulardan oluşmuş öiçünlü dizgeli sorular dizelgesi.
Burada altını çizdiğimiz yanlışları hadi dikkatsizlik eseri sayalım, bir kenara koyalım. Peki, Yöntembilim Terimleri Sözlüğü’nde “soru çizinliği” maddesi açıklanırken köşeli parantez içinde verilen “[İng. questionnaire]” kaydının Büyük Türkçe Sözlük’e alınıp “[es. t. soru cetveli]” kaydının alınmayışına ne diyelim? Demek ki TDK Yöntembilim Terimleri Sözlüğü’ndeki “soru çizinliği” maddesinin Büyük Türkçe Sözlük’e yalap şalap ve harala gürele kopyaladığı açıklamasını halkımız daha kolay anlasın diye “questionnaire” kelimesini bir yardımcı unsur olarak görmüş fakat “soru cetveli” tabirinin bir işe yaramayacağını düşünmüş...
Dear readers, do you understand it? Ha, ne diyorsunuz?
Aslında TDK’nin hakkı var: Bazı İngilizce sözler birtakım Türkçe ifadelerden daha kolay anlaşılabilir. Siz de bakalım aşağıdaki sözlerden hangisini daha kolay anlayacaksınız?
A) Bir soru çizinliğinde, soru içinde görüşmeciye verilen yönergeyi sorudan ayırmak üzere kullanılan ayırıcı belirteç
B) Dear readers, do you understand it?
C) ölçünlü dizgeli sorular dizelgesi
Şahsen ben ortadaki İngilizce sözü şıp diye anladım fakat TDK’nin “çizinlik”li, “dizge”li ve “dizelge”li öz Türkçe (!) ibarelerini hâlâ anlamış değilim...
Bir de şunu merak ediyorum: Öz Türkçeciler arasında “cetvel” yerine başka bir şey kullanan var mı?
Varsa onlara sormak isterim:
“Çizgeç / çizinlik / çizelge / çizeç / çizgilik” kelimelerinden hangisini tercih ediyorsunuz, niçin?
04.05.2012
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.